Sultânu’l-‘Âşıkîn (Âşıkların Sultanı) namıyla yad edilmiş olan İbnü’l-Fârız (ابْنُ الْفَارِض), önemli mutasavvıf şairlerden sayılmış, şiirleri tasavvuf erbabını derinden etkilemiştir. Manzumeleri arasında Hamriyye’si (الْخَمْرِيَّة) ve Et-Tâiyyetü’l-Kübrâ (التَّائِيَّةُ الْكُبْرَى) olarak da bilinen Nazmu’s-Sülûk’u (نَظْمُ السُّلُوك) ön plana çıkmış, kısa şiirleri bestelenerek semâ‘ ayinlerinde ilahî olarak okunmuştur. İlahî aşkı mecazî aşkın kalıplarıyla ifade eden şairin şiirleri bu nedenle iki yönlü okunmaya müsait konumdadır. [1] Münâvî (الْمُنَاوِي); şair hakkında “Nazmı, akıl sahiplerini aciz bırakır. Nesri Nesret yıldızını belki diğer yıldızları da gölgede bırakır.” demiştir. Şairin, cinas sanatına sıkça başvurması eleştirilse de şiirlerinin mana yönü çok kuvvetli bulunmuş, hayal ve hakikati bir arada tutabildiği ifade edilmiştir. [2]
Şairin Fâiyye olarak bilinen manzumesi de sevilene bir nida şeklinde söylenmiş; ‘vuslat, firkat, kavuşma vaadi, âşığın uykusuzluğu ve gözyaşları’ gibi mecazî aşkın ifadesindeki ortak mazmunlar sıkça dile getirilmiştir. Manzumenin ilk on beş beytinin çevirisini değerli okuyucularımıza takdim ederiz.
Önce Şiir
İbnü’l-Farız’ın Fâiyyesi
فَائِيَّةُ ابْن الفَارِض
قَلْبِي يُحَدِّثُنِي بِأَنَّكَ مُتْلِفِي
رُوحِي فِدَاكَ عَرَفْتَ أَمْ لَمْ تَعْرِفِ
Kalbim haber verdi ki mühlikimsin sen
Ruhum sana fedadır, mükafatını versen yahut vermesen
لَمْ أَقْضِ حَقَّ هَوَاكَ إِنْ كُنْتُ الَّذِي
لَمْ أَقْضِ فِيهِ أَسًى وَمِثْلِيَ مَنْ يَفِي
Vermiş sayılmam aşkımın hakkını, ölmeyince hüzün ile
Âşığın vefâsı vefâtıdır, benim gibi sevince
مَا لِي سِوَى رُوحِي وَبَاذِلُ نَفْسِهِ
فِي حُبِّ مَنْ يَهْوَاهُ لَيْسَ بِمُسْرِفِ
Kaldı bir tek ruhum, cesedim fena bulmuştur
Müsrif sayılmaz o ki canı canana feda olmuştur
فَلَئِنْ رَضِيتَ بِهَا فَقَدْ أَسْعَفْتَنِي
يَا خَيْبَةَ الْمَسْعَى إِذَا لَمْ تُسْعِفِ
Ruhumu kabul etsen büyük yardımındır bana
Medet vermezsen, bu ne beyhude çaba!
يَا مَانِعِي طِيبَ الْمَنَامِ وَمَانِحِي
ثَوْبَ السَّقَامِ بِهِ وَوَجْدِي الْمُتْلِفِ
Ey tatlı uykularıma mâni olan!
Ey bu ateşten gömleği giydirip, devasız aşkı bağışlayan!
عَطْفاً عَلَى رَمَقِي وَمَا أَبْقَيْتَ لِي
مِنْ جِسْمِيَ الْمُضْنَى وَقَلْبِي الْمُدْنَفِ
Bir merhamet göster bari son nefesime
Bıraktığın yorgun cisme, can çekişen yüreğime
فَالْوَجْدُ بَاقٍ وَالْوِصَالُ مُمَاطِلِي
وَالصَّبْرُ فَانٍ وَاللِّقَاءُ مُسَوِّفِي
Zira aşk bakidir, vuslat ferdaya kalsa da
Kavuşma ümidi oyalıyor beni, sabır taşı çatlamakta
لَمْ أَخْلُ مِنْ حَسَدٍ عَلَيْكَ فَلَا تُضِعْ
سَهَرِي بِتَشْنِيعِ الْخَيَالِ الْمُرْجِفِ
Halk-ı âlem daim kıskanmakta muhabbetimi
Muzdarip hayallerle ziyan etme uykusuz gecemi
وَاسْأَلْ نُجُومَ اللَّيْلِ هَلْ زَارَ الْكَرَى
جَفْنِي وَكَيْفَ يَزُورُ مَنْ لَمْ يَعْرِفِ
Gözüme uyku girmiş mi hiç, yıldızlardan sorasın
Gözlerimi bilmeyen uyku, ona nasıl uğrasın
لَا غَرْوَ إِنْ شَحَّتْ بِغُمْضِ جُفُونِهَا
عَيْنِي وَسَحَّتْ بِالدُّمُوعِ الذُّرَّفِ
Şaşılır mı göz kapaklarından esirgese uykuyu didelerim
Yaşları çeşme gibi akıtırken çeşmim
وَبِمَا جَرَى فِي مَوْقِفِ التَّوْدِيعِ مِنْ
أَلَمِ النَّوَى شَاهَدْتُ هَوْلَ الْمَوْقِفِ
Bezm-i elestte ki ayrılmıştık; o firkatin eleminden
Görüp bildim kıyameti, hisse aldım dehşetinden
إِنْ لَمْ يَكُنْ وَصْلٌ لَدَيْكَ فَعِدْ بِهِ
أَمَلِي وَمَاطِلْ إِنْ وَعَدْتَ وَلَا تَفِي
Huzuruna eremeyeceksem de kavuşma umudu vadet
Tutmayacaksan da sözünü, vuslat ümidiyle meşgul et
فَالْمَطْلُ مِنْكَ لَدَيَّ إِنْ عَزَّ الْوَفَا
يَحْلُو كَوَصْلٍ مِنْ حَبِيبٍ مُسْعِفِ
Ahde vefa nadirse de; oyalayışın beni
Tatlıdır yâr-ı mededkârın visâli gibi
أَهْفُو لِأَنْفَاسِ النَّسِيمِ تَعِلَّةً
وَلِوَجْهِ مَنْ نَقَلَتْ شَذَاهُ تَشَوُّفِي
Nesîm-i sabâyı teneffüsle oyalanışa olsa da acelem
Onun kokusunu yayanı aramaktır asıl meselem
فَلَعَلَّ نَارَ جَوَانِحِي بِهُبُوبِهَا
أَنْ تَنْطَفِي وَأَوَدُّ أَنْ لَا تَنْطَفِي
Esmesiyle söndürür belki göğsümdeki ateşi
İsterim ki daim olsun daha da yansın alevi
Şiir Notları
1) İbnü’l-Fârız Kimdir?
Asıl adı Şerefüddîn Ebü’l-Kâsım Ömer b. Alî bin Mürşid olan İbnü’l-Fârız (ابْنُ الفَارِض) -divanını derleyen torunu Şeyh Ali’nin kaydına göre- 577/1182 yılında Kâhire’de doğmuştur. Babası, mahkemede miras ve nafaka tespitinde çalıştığı için kendisi de İbnü’l-Fârız olarak meşhur olmuş ve Sa‘dî, Hamevî ve Mısrî nispetleriyle anılmıştır. Genç yaşında tasavvufa yönelen İbnü’l-Fârız, Şeyh Bakkâl’ın irşadıyla Mekke’ye gitmiş, buradaki yıllarını uzlet ve ibadette geçirmiştir. Şiirlerinin büyük bir kısmını da burada yazdığı ifade edilmektedir. [3] İnce bir ruha ve nazik bir tabiata sahip olan şair; zühd ve halvete önem verdiği kadar halkın irşadıyla da ilgilenmiş, Mısır’a döndükten sonra Ezher Camii’nde vaiz ve hatiplik görevinde bulunmuştur. 632/1235 yılında Kahire’de vefat eden şair, gençken ibadet ve tefekkür için sıkça gittiği Mukattam Dağı’nın eteğindeki Karafe’de Arız Mescidi’nin yanına defnedilir. [4]
Çeviri Notları
- رُوحِي فِدَاكَ عَرَفْتَ أَمْ لَمْ تَعْرِفِ dizesinde ilk bakışta “bilsen yahut bilmesen” şeklinde anlaşılabilecek ifade, (عرف) fiilinin “mükafatını/ihsanını vermek” anlamının bağlama daha uygun olmasından dolayı “mükafatını versen yahut vermesen” şeklinde çevrilmiştir.
- ثَوْبَ السَّقَامِ بِهِ وَوَجْدِي الْمُتْلِفِ dizesinde “hastalıklı/hasta eden elbise” anlamındaki (ثَوْبَ السَّقَامِ) ifadesi konunun aşk ile irtibatı açısından “ateşten gömlek” şeklinde çevrilmiştir.
Kaynaklar
Şiir için:
el-Bûrînî, B., & en-Nabulsî, A. (2003). Şerhu Dîvânı İbni’l-Fârız. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
[1] Meisami, J. S., & Starkey, P. (1998). Encyclopedia of Arabic Literature (Cilt 1). London & New York: Routledge.
[2] el-Münâvî, A. (1999). el-Kevâkibü’d-Dürriyye fî Terâcimi’s-Sâdeti’s-Sûfiyye (Cilt 2). Beyrut: Dâru Sâdır.
[3] Uludağ, S. (2000). İbnü’l-Fârız. TDV İslam Ansiklopedisi, 21, 40-43.
[4] Yiğitoğlu, A. S. (2021). el-Menhelü’l-Fâiz (İbnü’l-Fâriz Dîvânı Şerhi). İstanbul: TYEK.
Kapak Görseli:
