Emevi döneminde yaşayan ve döneminde Hicaz’ın en büyük şairi sayılan Kuseyyir (كُثَيِّر), sevgilisi Azze’ye (عزّة) yazdığı gazelleriyle tanınmış, hatta ona nisbetle Azze’nin Kuseyyir’i (كُثَيِّر عَزَّة) adıyla anılmaya başlamıştır. Birbirine kavuşamayan Kuseyyir ve Azze’nin hikayesi zamanla halk arasında da anlatılır hale gelmiştir. Kuseyyir’in Azze’ye yazdığı şiirlerden en meşhuru “Kaside-i Tâiyye” (القَصِيدَةُ التَّائِيَّة) adıyla bilinen şiiridir.
Medineli şair Kuseyyir, Beni Damre kabilesinden genç bir kız olan Azze’ye aşık olmuş ve ona gazeller yazmaya başlamıştır. Ne var ki Azze’nin ailesi bu durumu hoş karşılamamış ve onu istemediği biri ile evlendirmiştir.
Rivayetlere göre Kuseyyir, Tâiyye Kasidesi’ni Azze ve Azze’nin eşi ile aynı kervanda hacca gittiği yıl söylemiştir. Yolculuk esnasında Azze’yi karşısında gören ve o sırada okunu sivriltmekte olan Kuseyyir şaşkınlıktan elini kesmiş; akabinde Azze ile eşi arasında tatsız olaylar yaşanmıştır. İki kısım halinde yayımlayacağımız şiirimizin ilk 20 beyitini yazımızda bulabilirsiniz.
Önce Şiir
تَائِيَّةُ كُثَيِّر عَزَّة
Kuseyyir Azze’nin Tâiyye Kasidesi
خَلِيلَيَّ هَذا رَبْعُ عَزَّةَ فَاعْقِلا
قَلُوصَيْكُمَا ثُمَّ ابْكِيَا حَيْثُ حَلَّتِ
Dostlarım, burası Azze’nin meskeni bağlayın;
develerinizi ve bir vakit kaldığı konaklara ağlayın
وَمُسَّا تُرَابًا كَانَ قَدْ مَسَّ جِلْدَهَا
وَبِيتَا وَظِلّا حَيْثُ بَاتَتْ وَظَلَّتِ
Dokunun bir dem teninin değdiği toprağa
Konaklayın, geçirdiği yerde gündüzünü ve gecesini
وَلا تَيْأَسَا أَنْ يَمْحُوَ اللهُ عَنْكُمَا
ذُنوبًا إِذا صَلَّيْتُمَا حَيْثُ صَلَّتِ
Allah günahlarımızı örter mi diye ümitsizliğe düşmeyin
Namazınızı onun kıldığı yerde kıldığınızda
وَمَا كُنْتُ أَدْرِي قَبْلَ عَزَّةَ مَا البُكَا
وَلا مُوجِعَاتِ القَلْبِ حَتَّى تَوَلَّتِ
Ağlamak nedir bilmezdim Azze’den önce
Bilmezdim terk edişine dek, kalbin acılarını
وَمَا أَنْصَفَتْ أَمَّا النِسَاءُ فَبَغَّضَتْ
إِلَيْنَا وَأَمَّا بِالنَّوَالِ فَضَنَّتِ
İnsaf etmedi; hem kadınlardan kalbimizi soğuttu
Hem de ihsanında pek cimri davrandı
فَقَدْ حَلَفَتْ جَهْدًا بِمَا نَحَرَتْ لَهُ
قُرَيشٌ غَدَاةَ المَأزِمَيْنِ وَصَلَّتِ
Kureyş’in kurban kesip, namaz kıldıkları (İlaha)
Me’zimân sabahında büyük yeminler etti
أُنَادِيكَ مَا حَجَّ الحَجِيجُ وَكَبَّرَتْ
بِفَيْفَاءَ آلٍ رُفْقَةٌ وَأَهَلَّتِ
(Şöyle dedi): “Eşlik etmem sana; hacılar haccettiği
Yolcular Feyfâ Âl’de tekbir ve telbiye getirdiği sürece
وَمَا كَبَّرَتْ مِنْ فَوْقِ رُكْبَةَ رُفْقَةٌ
وَمِنْ ذِي غَزَالٍ أَشْعَرَتْ وَاسْتَهَلَّتِ
Rukbe tepesinde tekbir getirdikleri ve
Zû Gazâl’de hac şiarını eda edip tehlil getirdikleri sürece”
وَكَانَتْ لِقَطْعِ الحَبْلِ بَيْنِي وَبَيْنَها
كَنَاذِرَةٍ نَذْراً وَفَتْ فَأَحَلَّتِ
Aramızdaki bağı koparmaktı niyeti; adak adayan biri gibi
Adağını yerine getirince (görüşmemize) izin verdi
فَقُلْتُ لَهَا يَا عَزَّ كُلُّ مُصِيبَةٍ
إِذا وُطِّنَتْ يَوْمًا لَهَا النَّفْسُ ذَلَّتِ
Dedim: “Ey Azze, yoktur nefsin alışınca
boyun eğmediği bir felaket
وَلَمْ يَلْقَ إِنْسَانٌ مِنَ الحُبِّ مَيْعَةً
تَعُمُّ وَلا عَمْيَاءَ إِلّا تَجَلَّتِ
Ve görülmemiştir insanı aşkta kaplayan
coşkunun ve de cehaletin sürüp gittiği
فَإِنْ سَأَلَ الوَاشُونَ فِيمَ صَرَمْتَها
فَقُلْ نَفْسُ حُرٍّ سُلِّيَتْ فَتَسَلَّتِ
Laf taşıyanlar ondan neden ayrıldığımı sorarsa
Dersin: “Özgür biridir o, teselli buldu da avundu”
كَأَنّي أُنَادِي صَخْرَةً حِينَ أَعْرَضَتْ
مِنَ الصُّمِّ لَوْ تَمْشِي بِهَا العُصْمُ زَلَّتِ
Terk ettiği gün bir sağır taşa sesleniyor gibiydim,
Öyle sert ki, üstüne basan dağ keçileri bile tökezlerdi
صَفُوحٌ فَمَا تَلْقَاكَ إِلَّا بَخِيلَةً
فَمَنْ مَلَّ مِنْهَا ذَلِك الوَصْلَ مَلَّتِ
Yüz vermez, visalinde de cömert değildir
Üstelik onu seven bu visalden usanırsa, o da usanır
أَبَاحَتْ حِمىً لَمْ يَرْعَهُ النَّاسُ قَبْلَهَا
وَحَلَّتْ تِلاعاً لَمْ تَكُنْ قَبْلُ حُلَّتِ
Otlatılmayan mahrem araziyi kendine hak bildi
Daha önce yerleşilmemiş tepelere yerleşti
فَلَيْتَ قَلُوصِي عِنْدَ عَزَّةَ قُيِّدَتْ
بِحَبْلٍ ضَعِيفٍ غُرَّ مِنْهَا فَضَلَّتِ
Keşke Azze’nin yanında çürük bir iple bağlansaydı
devem de; ipi kopsa da kaybolsaydı
وَغُودِرَ في الحَيِّ المُقِيمِينَ رَحْلُهَا
وَكَانَ لَهَا بَاغٍ سِوايَ فَبَلَّتِ
Semeri de sevgilinin mahallesinde kalsaydı
Bir başkası sahiplenseydi de, gözden uzaklaşsaydı
وَكُنْتُ كَذِي رِجْلَينِ رِجلٍ صَحِيحَةٍ
وَرِجْلٍ رَمَى فيهَا الزَّمَانُ فَشَلَّتِ
O gün ben sanki bir ayağı sağlam diğeri;
Feleğin okuyla felç geçirmiş biri olsaydım
وَكُنْتُ كَذاتِ الظَّلْعِ لَمَّا تَحَامَلَتْ
عَلَى ظَلْعِهَا بَعْدَ العِثَارِ اسْتَقَلَّتِ
Bir aksak deve gibi; topallığına katlanan
Düştükten sonra kalkıp yol almaya çalışan
أُرِيدُ الثَّوَاءَ عِنْدَهَا وَأَظُنُّهَا
إِذا مَا أَطَلْنَا عِنْدَهَا المُكْثَ مَلَّتِ
Onun yanında kalmak istiyorum ancak
Sanıyorum yanında kalışım uzarsa sıkılacak
Şiir Notları
1) Kuseyyir Azze Kimdir?
Kuseyyir b. Abdurrahman b. Ebî Cum’a b. el-Esved yahut Kuseyyir b. Abdurrahman b. el-Esved, Medineli bir şairdir ve soyu Huzâa kabilesinden gelmektedir. Şairin asıl adı Kesîr‘dir, ancak ufak tefek yapısı yahut ailesinin sevgisi sebebiyle ismi, küçültme yapılarak Kuseyyir şeklinde kullanılmıştır. Emevi dönemi şairi olan Kuseyyir, Ebu Sahr veya Kuseyyir Azze (كُثَيِّر عَزَّة) olarak bilinir [1]. Şairin 23-24 (644-645) yahut 40 (660) yıllarında doğduğu düşünülmektedir. Babasının ölümünün ardından amcasının yanında yetişen Kuseyyir, küçük yaşta çobanlık yapmaya başlamıştır. Bir rivayete göre Kızıldeniz sahilinde çobanlık yaparken Beni Damre kadınlarına rastlamış, onlara en yakın su kaynağının yerini sormuştur. Kendisine yardımcı olan Azze’yle ilk kez o zaman tanışmıştır [2].
Ancak Kuseyyir’in Azze’yle nasıl tanıştığıyla ilgili rivayetler çok çeşitlidir. Azze’ye aşık olan Kuseyyir’in bu ilgisi halk arasında yayılınca Azze’nin ailesi onu istemediği ve muhtemelen yaşlı biriyle evlendirmiştir. Bu duruma rağmen Kuseyyir’in Azze’ye olan aşkı azalmamıştır. Şairin yazdığı şiirler, Uzri gazel türünün en güzel örneklerini teşkil etmiştir [3]. Şia’nın Keysâniyye koluna bağlı olan şair, şiirlerinde Ehl-i beyt’e ve Hz. Ali’ye de yer vermiştir. Emevîler’den Abdülmelik b. Mervân, Abdülazîz b. Mervân, Yezîd b. Abdülmelik, Ömer b. Abdülazîz’e methiyeler yazmıştır [4].
2) Kasîde-i Tâiyye:
Abdulmelik b. Mervan’ın Kuseyyir Azze’ye, Azze’yle yaşadığı en ilginç şeyi sorduğu aktarılır. Bunun üzerine Kuseyyir, bir hac yolculuğunda başından geçenleri ve Kaside-i Taiyye’yi söyleme sebebini anlatır. Kuseyyir, Azze’nin eşiyle aynı hac kervanında yol almakta ancak bu durumu henüz bilmemektedir. Yolun bir yerinde eşi Azze’den etraftaki çadırların birinden yemeğe katmak için yağ bulmasını ister. Bunun üzerine Azze, çevredeki çadırları gezer ve nihayet Kuseyyir’in çadırına girer. Karşısında Azze’yi gören Kuseyyir, şaşkınlıktan o sırada ucunu sivrilttiği okla elini keser. Akan kanı elbisesiyle silen Azze, Kuseyyir’in kendisine verdiği yağ kabını alıp döner. Ancak kocası bu duruma çok sinirlenir ve hem Azze’yi döver hem de Kuseyyir’in karşısına getirip ona hakaret etmeye zorlar. İşte Kuseyyir böylece bu meşhur kasideyi söyler [5].
3) Şair Bize Ne Anlatıyor?
“Dostlarım, burası Azze’nin meskeni bağlayın; / develerinizi ve bir vakit kaldığı konaklara ağlayın”
Cahiliye şiir geleneğinin devamı olarak şair şiirine Azze’nin önceden ikamet ettiği yerde göz yaşı dökerek başlar. Aktarılanlara göre Azze daha önce Medine’de yaşamaktadır, evlendikten sonra ise Mısır’a taşınmıştır [6].
“Kureyş’in kurban kesip, namaz kıldıkları (İlaha) / Me’zimân sabahında büyük yeminler etti”
Bu dizeden itibaren şair Azze’nin kendisiyle hac ibadeti bitinceye kadar konuşmamaya azmettiğini anlatır. Hacıların geçtikleri yolların ve hac terimlerinin sıkça geçtiği bu birkaç beyitin ardından şair bize Azze’nin yemininin sona erdiğini haber veriyor.
Dedim: “Ey Azze, yoktur nefsin alışınca / boyun eğmediği bir felaket / Ve görülmemiştir insanı aşkta kaplayan / coşkunun ve de cehaletin sürüp gittiği”
Şair daha sonra Azze’ye seslenir. Aşkın ilk zamanlarında yaşanan coşku ve körlük, zamanla sönecek ve açılacaktır. Böylece Kuseyyir kavuşamasa da Azze’ye olan aşkının ve yaşadığı acısının zamanla alıştığı bir durum haline geldiğini ve hafiflediğini söyler.
“Otlatılmayan mahrem araziyi kendine hak bildi / Daha önce yerleşilmemiş tepelere yerleşti”
Şair burada Azze’nin kalbinde daha önce kimsenin erişmediği bir yere eriştiğini ifade ediyor olabilir.
Çeviri Notları
- قَلُوص: “deve” olarak çevirdiğimiz kelime “genç dişi deve” anlamına gelmektedir.
- إِلَيْنَا وَأَمَّا بِالنوَالِ فَضَنَّتِ: “vuslatında cömert davranmadı” şeklinde çevirdiğimiz cümlenin birebir tercümesi “ihsanında / hediyelerinde cimrilik etti” şeklinde yapılabilir.
- Me’zimân: Me’zim (مأزِم) kelimesi “geçit” anlamına gelir. Şiirde geçen Me’zimân (مأْزِمَان) ise, Arafat ile Muzdelife dağları arasındaki dar yola verilen addır.
- أناديكَ: “sana sesleniyorum” anlamına da gelen kelime şiirde “eşlik etmek” anlamında kullanılmıştır. Ancak şiirde kastedilen Azze’nin Kuseyyir’e eşlik etmeyeceğidir.
- رُفْقَةٌ şiirde geçen ve “birlikte yol alınan dostlar” anlamına gelen kelimeyi, metnin akıcılığı bakımından çevirmemeyi tercih ettik.
- Feyfâ Âl ve Zû Gazâl: Feyfâ Âl (فيفاء آل), Mekke’de bir yerdir. “Feyfâ” kelime anlamı olarak “çöl, susuz yer” gibi anlamlara gelir. Bu mevki ayrıca Feyfâ Gazâl (فيفاء غزال) olarak da adlandırılır. Gazâl ise ceylan anlamına gelmekte olup, bu bölgeler muhtemelen ceylanların yaşam alanı olduğu için bu isimleri almışlardır. Zû Gazâl (ذو غزال) ise Mekke’nin kuzeybatısındaki Usfân bölgesinde yer alır.
- رُكْبَة: Mekke ile Tâif arasındaki bir vâdidir. Ayrıca Hicaz’da bir dağ olduğu da söylenir.
- وَفَتْ فَأَحَلَّتِ: Bu ifade farklı rivayetlerde, فَأَوْفَتْ وَحَلَّتِ şeklinde aktarılır.
- ذَلَّ: “boyun eğmediği” şeklinde çevirdiğimiz kelime ayrıca felaketi zamanla “küçük görmek” anlamına da gelir.
- مَيْعَة: “Akan bir şeyin taşması, (bir şeyin) ilki ve en coşkulu hali” gibi anlamları olan kelimeyi çeviride “coşku” olarak çevirdik.
- عُصْمُ: “dağ keçisi” olarak çevirdiğimiz kelime أعْصَم kelimesinin çoğuludur ve “ayağı sekili dağ keçisi veya ceylanı” anlamlarına gelir.
- صَفوح: “Hataları affeden” anlamına geldiği gibi “çokça yüz çeviren, uzaklaşan kadın” anlamına da gelir. Şiirde de ikinci anlamda kullanılmıştır.
- فَمَا تَلْقَاكَ إِلَّا بَخِيلَةً: Daha anlaşılır olması için “visâlinde cömert değildir” şeklinde çevirdiğimiz ifade aslında “seni ancak cimri olarak karşılar” anlamına gelir.
- حِمًى: “Korunan, gözetilen şey” anlamına gelen kelimeyi “yasak arazi” olarak çevirdik.
- غُرَّ بها: Kelime ipin “gaflet anında / gevşek bağlanması” anlamına gelebileceği gibi “ipi vb. kesmek” anlamına da gelir.
Kaynaklar
Şiir ve şerh için:
Abbâs, İ. (1971). Dîvânu Kuseyyir Azze. Beyrut: Dâru’s-sekâfe, 95-99.
Pérès, H. (1928). Şerh Dîvân Kuseyyir Azze (Cilt 1). Cezayir: Matbaatu Jul Karbunil.
[1], [5] Pérès, H. (1928). Şerh Dîvân Kuseyyir Azze (Cilt 1). Cezayir: Matbaatu Jul Karbunil, 5-6; 39.
[2], [4], [6] Çuhadar, M. (2002). Küseyyir. TDV İslam Ansiklopedisi, 26, 575-576.
[3] Tuzcu, K. (2004). Bir Emevî Şairi: Kuseyyir Azze. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44(1), 25-26.