Sevgilisi Azze’ye nisbet edilerek anılan Kuseyyir Azze, farklı şiir türlerinde eserler verse de en çok Azze’ye yazdığı gazellerle meşhur olmuştur. Bu şiirlerin en güzel örneklerinden biri olan “Kaside-i Tâiyye” (القَصِيدَةُ التَّائِيَّة), arkasında yatan hikayeyle de ünlenmiştir.
Medineli şair Kusseyyir, Beni Demre kabilesinden adı Azze olan genç bir kıza aşık olmuştur. Kuseyyir’in şiirler söylemeye başlaması, Azze’nin ailesi tarafından hoş karşılanmamış ve Azze bir başkasıyla evlendirilmiştir.
Şiirin hikayesi ise şöyle; Abdulmelik b. Mervan, Kuseyyir’den Azze’yle yaşadığı en şaşırtıcı olayı anlatmasını istediğinde Kuseyyir, Kaside Taiyye’yi söylediği yolculuğu anlatır. Tevafuk eseri Azze ve eşiyle aynı hac kervanında bulunan Kuseyyir, durumu henüz bilmemekte ve çadırında okunun ucunu sivriltmektedir. Bu sırada Azze’nin eşi de Azze’den yemek için yağ satın almasını ister. Etraftaki çadırlardan yağ soran Azze, sonunda Kuseyyir’in çadırına gelir. Karşısında Azze’yi gören Kuseyyir, şaşkınlıktan elini kesmeye başlar. Azze ise akan kanı elbisesiyle durdurur ve Kuseyyir’in kendisine verdiği yağ kabını alıp çadırına döner. Azze döndüğünde elbisesinde kan gören eşi, Azze’den açıklama bekler. Ancak Azze durumu anlatmak istemez. Ancak eşi, anlatana kadar Azze’yi zorlar; anlattıktan sonra da çok sinirlenir. Sonunda Azze’yi Kuseyyir’in yanına götürür ve ondan şaire hakaret etmesini ister. Azze de bu isteği yerine getirmek zorunda kalır. Şairimiz ise bu duruma cevaben aşağıda çevirdiğimiz meşhur şiirini okur [1].
Daha önce çevirdiğimiz ilk kısımda şair, Azze’ye olan aşkından bahsetmekte ve Azze’nin kendisine olan uzaklığından yakınmaktaydı. Bu kısımda ise şair hem Azze’nin eşine bir cevap vermekte hem de Azze’ye olan aşkının ve bağlılığının ne kadar hakiki olduğunu anlatmaktadır.
Henüz Okumadıysanız:
Şiirin ilk kısmı
Önce Şiir
تَائِيَّةُ كُثَيِّر عَزَّة
Kuseyyir Azze’nin Tâiyye Kasidesi
يُكَلِّفُهَا الخِنْزِيرُ شَتْمِي وَمَا بِهَا
هَوَانِي وَلَكِنْ لِلْمَلِيكِ اسْتَذَلَّتِ
O soysuz beni şetmetsin diye zorladı Azze’yi
Hakîr görmez Azze beni, ancak sahibine boyun eğdi
هَنِيئًا مَرِيئًا غَيْرَ دَاءٍ مُخَامِرٍ
لِعَزَّةَ مِن أَعْرَاضِنَا مَا اسْتَحَلَّتِ
Bedenimi saran bu illet dışında
Helal olsun Azze’nin bize tüm yapıp ettikleri
وَوَاللهِ مَا قَارَبْتُ إِِلَّا تَبَاعَدَتْ
بِصَرْمٍ وَلاَ أَكْثَرْتُ إِلّا أَقَلَّتِ
Allah şahit ki ben yaklaştıkça o uzaklaştı
firak ile; ben istedikçe geri çekti kendini
وَلِي زَفَرَاتٌ لَوْ يَدُمْنَ قَتَلْنَنَي
تَوَالِي الَّتِي تَأْتِي الْمُنَى قَدْ تَوَلَّتِ
Sürüp giden âhlarım öldürür beni bu gidişle
Peşpeşe gelen arzular döndü gerisin geriye
وَكُنَّا سَلَكْنَا فِي صَعُودٍ مِنَ الْهَوَى
فَلَمّا تَوَافَيْنَا ثَبَتُّ وَزَلَّتِ
Halbuki aşkın yokuşunda mesafeler almıştık biz,
Tam kavuşunca ben tutundum, o ise kayıp gitti
وَكُنَّا عَقَدْنَا عُقْدَةَ الْوَصْلِ بَيْنَنَا
فَلَمَّا تَوَاثَقْنَا شَدَدْتُ وَحَلَّتِ
Ve visal düğümünü atmıştık aramızda;
Tam uzlaşınca düğümü sıktım, o ise çözüp gitti
فَإِنْ تَكُنِ الْعُتْبَى فَأَهْلًا وَمَرْحَبًا
وَحَقَّتْ لَهَا الْعُتْبَى لَدَيْنَا وَقَلَّتِ
Eğer istediği gönlünü almamız ise, seve seve
Hakkıdır hoşnut etmemiz, hatta az bile
وَإِنْ تَكُنِ الْأُخْرَى فَإِنَّ وَرَاءَنَا
بِلاَدًا إِذَا كَلَّفْتُهَا الْعِيسَ كَلَّتِ
Yok eğer bu değilse, döner ve aşarım arkamdaki
Soylu develeri dahi güçten düşürecek mesafeleri
خَلِيلَيَّ إِِنَّ الحَاجِبِيَّةَ طَلَّحَتْ
قَلُوصَيْكُمَا وَنَاقَتِي قَدْ أَكَلَّتِ
Dostlarım Hâcibiyye [Azze] yordu develerinizi
Benim devemin de zaten dermanı tükendi
فَلا يَبْعَدَنْ وَصْلٌ لِعَزَّةَ أَصْبَحَتْ
بِعَاقِبَةٍ أَسْبَابُهُ قَدْ تَوَلَّتِ
Umarım Azze’yle bağım sonunda yitip gitmez,
Zaten vuslat bağları bu denli kopmuşken
أَسِيئِي بِنَا أَوْ أَحْسِنِي لَا مَلُومَةً
لَدَيْنَا وَلا مَقْلِيَةً إِِنْ تَقَلَّتِ
İster tatlı davran, ister kötülük et; laf etmem
Cimri davranırsan da düşmanlık beslemem sana
وَلَكِنْ أَنِيلِي وَاذْكُرِي مِنْ مَوَدَّةٍ
لَنَا خُلَّةً كَانَتْ لَدَيْكُمْ فَضَلَّتِ
Ancak vuslat et ve muhabbetimiz hatırlatsın
Eskiden sendeyken şimdi yok olan sadakati
وَإِنِّي وَإِِنْ صَدَّتْ لَمُثْنٍ وَصَادِقٌ
عَلَيْهَا بِمَا كَانَتْ إِلَيْنَا أَزَلَّتِ
Şimdi beni reddetse bile onu övgüyle yâd ederim,
Bir zamanlar bize ihsan etmişliği vardı
فَمَا أَنَا بِالدَّاعِي لِعَزَّةَ بِالرَّدَى
وَلاَ شَامِتٍ إِنْ نَعْلُ عَزَّةَ زَلَّتِ
Azze’nin ölümünü isteyecek değilim asla
Alay edecek değilim eğer, taş değerse ayağına
فَلَا يَحْسَبِ الْوَاشُونَ أَنَّ صَبَابَتِي
بِعَزَّةَ كَانَتْ غَمْرَةً فَتَجَلَّتِ
Dedikodumuzu yapanlar da sanmasınlar ki
Bendeki bu meftunluğun günden güne azaldı etkisi
فأَصْبَحْتُ قَدْ أَبْلَلْتُ مِنْ دَنَفٍ بِهَا
كَمَا أُدْنِفَتْ هَيْمَاءُ ثُمَّ اسْتَبَلَّتِ
Sanmasınlar ki bu müzmin illet beni terk etti
Durumum bir ayılıp bir bayılan susuz deve misali
فَوَاللهِ ثُمَّ اللهِ لَا حَلَّ بَعْدَهَا
وَلاَ قَبْلَهَا مِنْ خُلَّةٍ حَيْثُ حَلَّتِ
Vallahi de billahi de ne ondan sonra
Ne de ondan önce bir sevgili böylesi yer edindi
وَمَا مَرَّ مِنْ يَوْمٍ عَلَيَّ كَيَوْمِهَا
وَإِِنْ عَظُمَتْ أَيَّامُ أُخْرَى وَجَلَّتِ
Onunla geçirdiğim zaman gibisini yaşamadım hiç,
Başkasıyla geçirdiğim nice ışıltılı günlere rağmen
وَحَلَّتْ بِأَعْلَى شَاهِقٍ مِنْ فُؤَادِهِ
فَلَا الْقَلْبُ يَسْلاَهَا وَلَا النَّفْسُ مَلَّتِ
Yüreğimin en yüce doruğunda taht kurdu
Ne ruhum usandı ondan, ne de kalbim onu unuttu
فَوَاعَجَبَا لِلْقَلْبِ كَيْفَ اعْتِرَافُهُ
وَلِلنَّفْسِ لَمَّا وُطِّنَتْ فَاطْمَأَنَّتِ
Hayret kalbime, nasıl da sabretti? Ve hayret;
Nasıl alıştı bu duruma ruhum ve sükunet buldu
وَإِِنِّي وَتَهْيَامِي بِعَزَّةَ بَعْدَمَا
تَخَلَّيْتُ مِمّا بَيْنَنَا وَتَخَلَّتِ
İkimiz de yüz çevirince aramızdakilerden,
Ben ve Azze’ye olan bu kara sevdam oluverdik;
لَكَالمُرْتَجِي ظِلَّ الغَمَامَةِ كُلَّمَا
تَبَوَّأَ مِنْهَا لِلمَقِيلِ اِضْمَحَلَّتِ
Kaylule için bulduğu bulut gölgesine her yerleştiğinde,
Gölgenin dağılmasına şahit olan ümitvâr gibi
كَأَنِّي وَإِيَّاهَا سَحَابَةُ مُمْحِلٍ
رَجَاهَا فَلَمَّا جَاوَزَتْهُ اِسْتَهَلَّتِ
Sanki çorak arazideki buluttu o, yağmurunu beklediğim,
O ise üzerimden geçtikten sonra yağdırdı rahmetini
Şiir Notları
Şair Bize Ne Anlatıyor?
“O soysuz beni şetmetsin diye zorladı Azze’yi / Hakîr görmez Azze beni, ancak sahibine boyun eğdi / Bedenimi saran bu illet dışında / Helal olsun Azze’nin bize tüm yapıp ettikleri”
İlk yirmi beyitte Azze’ye olan duygularından bahseden şair, yirmi birinci beyitte şiiri söylediği anda yaşadıklarına dönüyor. Azze’nin eşi, Kuseyyir’e hakaret etmesi için Azze’yi zorlamakta, Azze’nin ise zorlukla ağzından kırık bir hakaret dökülmektedir. Şair ise gerçeği bilmektedir. Aslında Azze’nin tek suçu, şairin kalbine aşk derdini bırakmış olmasıdır.
Şair, şiirde ilginç bir üslup kullanmıştır. “Helal olsun Azze’ye tüm yapıp ettikleri” şeklinde çevirdiğimiz beyitin tam Türkçesi “Namusumuzdan Azze’nin kendisine helal gördüğü her şey, ona afiyet olsun / kutlu olsun” şeklindedir. Burada Kuseyyir, kinaye yoluyla namusunu lezzetli bir içeceğe benzetmiştir denilir [2]. Aynı zamanda bu söz zamanla meşhur olmuş ve darb-ı mesel haline gelmiştir.
Bununla birlikte bir dil âlimi olan Mufaddal ed-Dabbî’nin anlattığına göre, Medine’de bir edebiyat meclisinde bulunmuş, burada aynı dönemde yaşamış olan Cemil ve Kuseyyir’in hangisinin daha iyi şair ve daha iyi aşık olduğu tartışılmıştır. Mufaddal ed-Dabbî, Kuseyyir’in Cemil’den daha iyi bir aşık olduğunu söylemiş ve meclistekilere Cemil’in, sevgilisi Buseyne’ye beddua ettiği beyitini hatırlatmış:
رَمى اللَهُ في عَينَي بُثَينَةَ بِالقَذى / وَفي الغُرِّ مِن أَنيابِها بِالقَوادِحِ
“Buseyne’nin gözlerine toz kaçırsın Allah / Beyaz azı dişlerine de çürükler versin”
Daha sonra devam etmiş: “Kuseyyir’in Azze’si de tıpkı Buseyne gibi davranmıştır, ancak Kuseyyir Azze’ye:
هَنِيئًا مَرِيئًا غَيْرَ دَاءٍ مُخَامِرٍ / لِعَزَّةَ مِن أَعْرَاضِنَا مَا اِسْتَحَلَّتِ
‘Bedenimi saran bu illet dışında / Helal olsun Azze’nin bize tüm yapıp ettikleri’ demiştir.” [3].
“İster tatlı davran, ister kötülük et; laf etmem / Cimri davranırsan da düşmanlık beslemem sana”
Şairin Azze’nin yapacağı iyiliğin de kötülüğün de bir olduğunu söylemesi ilginçtir. Kuseyyir’in Azze’ye olan bağlılığı, hiçbir koşulda değişmeyecektir. Bu beyitte ayrıca şair iltifat üslubunu kullanmış; önceki beyitlerde Azze’den üçüncü kişi olarak bahsederken bu beyitte “sen” hitabı kullanmıştır.
Eğer bu beyiti dünya hayatı hakkında söylemiş olsaydı, şairlerin en iyisi sayılırdı diyenler de olmuştur [4].
“Dedikodumuzu yapanlar da sanmasınlar ki / Bendeki bu meftunluğun günden güne azaldı etkisi / Sanmasınlar ki bu müzmin illet beni terk etti / Durumum bir ayılıp bir bayılan susuz deve misali”
Şairin hisleri geçici ve zamanla azalan hisler değildir. Kendisini sürekli susuzluğu yüzünden bir ayılıp bir bayılan deveye benzetmesi de bunu göstermektedir. Nasıl ki bu deve kendine gelse bile susuzluğu devam etmektedir, şairin durumu da tıpkı böyledir.
“Kaylule için bulduğu bulut gölgesine her yerleştiğinde, / Gölgenin dağılmasına şahit olan ümitvâr gibi / Sanki çorak arazideki buluttu o, yağmurunu beklediğim, / O ise üzerimden geçtikten sonra yağdırdı rahmetini”
Şair tüm şiir boyunca Azze’ye kavuşamamaktan dolayı çektiği ızdırabı en latif benzetmelerle ifade eder. Şiirin son iki beyitindeki benzetmelerde de bu inceliği görmekteyiz.
Çeviri Notları
- الخِنْزِيرُ: Şiirde geçen “domuz” kelimesini “soysuz” şeklinde çevirdik.
- يُكَلِّفُهَا الخِنْزِيرُ: Bu ifade başka bir rivayette “يُكَلِّفُهَا الغَيْرَانُ” şeklinde geçer.
- دَاءٍ مُخَامِرٍ: Kelime anlamı “karışan hastalık” olan ifadeyi “bedeni saran illet” manasında çevirdik. Arapçada خَامَرَهُ الدَّاءُ şeklinde bir kullanım bulunur, anlamı ise “bedene yayılan hastalık”tır.
- هَنِيئًا مَرِيئًا غَيْرَ دَاءٍ مُخَامِرٍ / لِعَزَّةَ مِن أَعْرَاضِنَا مَا اسْتَحَلَّتِ: “Bedene yayılan illet haricinde, Azze’ye namusumuzdan kendine helal gördükleri hayırlı olsun / kutlu olsun”; şeklinde çevrilebilecek beyiti “Bedenimi saran bu illet dışında / Helal olsun Azze’ye tüm yapıp ettikleri” şeklinde çevirdik.
- وَلِي زَفَرَاتٌ: “içinde inleme barındıran sıcak nefesle alınıp verilen soluklar” olarak çevrilebilecek زَفَرَات kelimesini, “âhlar” şeklinde çevirdik.
- بِلادًا إِِذَا كَلَّفْتُهَا العِيسَ كَلَّتِ: Bu şatır başka bir rivayette “مَنَادِحَ لَوْ سَارَتْ بِهَا الْعَيسُ” şeklindedir.
- Hâcibiyye الحَاجِبِيّة: Azze’nin dedesinin ismidir. Dedesine nisbetle şiirde Azze kastedilmiştir.
- لَنَا خُلَّةً كَانَتْ لَدَيْكُمْ فَضَلَّتِ: Buradaki فضلّت kelimesi bazı rivayetlerde فَطُلَّتْ şeklinde geçmektedir.
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Şiir için:
Azze, K. (1971). Dîvân Kuseyyir Azze. Beyrut: Dâru’s-sekâfe, 95-99.
[1] Pérès, H. (1928). Şerh Dîvân Kuseyyir Azze (Cilt 1). Cezayir: Matbaatu Jul Karbunil, 5-6; 39.
[2] el-İskenderî, İ. el-İntisâf fîmâ Tedammenuhu’l-Keşşâf.
[3] Mirzabânî. el-Muvaşşah fi Meâhizi’l-ulema ale’ş-şuarâ, 257.
[4] Azze, K. (1928-1930). Şerh Dîvân Kuseyyir Azze. Cezâyir: Matbaatu Cûl Karbûnl, 53-54.