ِAbbasi döneminin önemli şairlerinden Ebu’l Atâhiye أَبُو العَتَاهِيَة zühd konusunu işlediği şiirleriyle tanınmıştır.
Onun zühdiyyât (الزُّهْدِيَّات) türünde yazdığı şiirlerden biri olan “Ölüm Savuşturulamaz” (الْمَوْتُ لَا يُدْفَعُ) şiirinde, dünyevi lezzetlerin fani oluşu, bu sebeple dünyaya kalbi bağlanmamak gerektiği ve doğru olanın dünyalık beklentileri dizginlemek olduğu sade ve akıcı bir üslupla işlenmiştir. Şair ayrıca dünyada beklenmedik olayların olabileceğine, dostlukların zahiren sürdürüldüğüne ve ölümle birlikte gerçeklerin ortaya çıktığına da değinmiştir.
Önce Şiir
الْمَوْتُ لَا يُدْفَعُ
Ölüm Savuşturulamaz
لَعَمْرِي لَقَدْ نُودِيْتَ لَوْ كُنْتَ تَسْمَعُ
أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْمَوْتَ مَا لَيْسَ يُدْفَعُ
Ömrüme andolsun ki; çağrıldın… Duymaz mısın?
Ölüme karşı konulmazmış, görmez misin?
أَلَمْ تَرَ أَنَّ النَّاسَ فِي غَفَلَاتِهِمْ
أَلَمْ تَرَ أَسْبَابَ الْأُمُورِ تَقَطَّعُ
İnsanların gaflet içinde olduğunu görmez misin?
Dünyevi bağların kopuverdiğini görmez misin?
أَلَمْ تَرَ لَذَّاتِ الْجَدِيدِ إِلَى الْبِلَى
أَلَمْ تَرَ أَسْبَابَ الْحِمَامِ تُشَيَّعُ
Taze lezzetler de mahkumdur çürümeye, görmez misin?
Ölümün sebeplerinin kol gezdiğini görmez misin?
أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفَقْرَ يُعْقِبُهُ الْغِنَى
أَلَمْ تَرَ أَنَّ الضِّيقَ قَدْ يَتَوَسَّعُ
Her yokluk bir varlığa çıkar
Ve her darlık bir bolluğa, görmez misin?
أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْمَوتَ يُهْتِرُ شَبِيبَةً
وَأَنَّ رِمَاحَ الْمَوْتِ نَحْوَكَ تُشْرَعُ
Ölümün gençliği yiyip tükettiğini
Mızrakları sana doğru çekmiş geldiğini, görmez misin?
أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْمَرْءَ يَشْبَعُ بَطْنُهُ
وَناظِرُهُ فِيمَا تَرَى لَيْسَ يَشْبَعُ
Kişinin karnının doyduğunu
Gözünün hiç doymayacağını görmez misin?
أَيَا بَانِيَ الدُّنْيَا لِغَيْرِكَ تَبْتَنِي
وَيَا جَامِعَ الدُّنْيَا لِغَيْرِكَ تَجْمَعُ
Ey dünyayı inşa eden başkasına yaparsın
Ey dünyayı yığıp duran başkasına yığarsın
أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْمَرْءَ يَحْبِسُ مَالَهُ
وَوَارِثُهُ فِيهِ غَداً يَتَمَتَّعُ
Görmez misin adam saklar durur malını
Halbuki yarın varisi alır ancak tadını
كَأَنَّ الْحُمَاةَ الْمُشْفِقِينَ عَلَيْكَ قَدْ
غَدَوْا بِكَ أَوْ رَاحُوا رَوَاحاً فَأَسرَعُوا
Senin üzerine şefkatle titrer gibi gözükenler
Bir sabah ya da akşam vakti defnin için acele ederler
وَمَا هُوَ إِلَّا النَّعْشُ لَوْ قَدْ دَعَوْا بِهِ
تُقَلُّ فَتُلْقَى فَوْقَهُ ثُمَّ تُرْفَعُ
Öyle ki seni taşımak için tabutunu çağırırlarsa
Tabuta atılır, omuzlarına çıkarsın o anda
وَمَا هُوَ إِلَّا حَادِثٌ بَعْدَ حَادِثٍ
فَمِنْ أَيِّ أَنْوَاعِ الْحَوَادِثِ تَجْزَعُ
Bu, belalar silsilesinden sadece biridir
O halde seni ürküten ne tür musibetlerdir?
أَلَا وَإِذَا وُدِّعْتَ تَوْدِيعَ هَالِكٍ
فَآخِرُ يَوْمٍ مِنْكَ يَوْمُ تُوَدَّعُ
Bir ölüye veda edilir gibi uğurlandığında
Son günündür ömründe işte o veda
أََلَا وَكَمَا شَيَّعْتَ يَوْماً جَنَازَةً
فَأَنْتَ كَمَا شَيَّعْتَهُمْ سَتُشَيَّعُ
Hatırla! Bir zamanlar uğurlamıştın bir cenazeyi
Uğurlayacaklar seni de tıpkı onun gibi
رَأَيْتُكَ فِي الدُّنْيَا عَلَى ثِقَةٍ بِهَا
وَإِنَّكَ فِي الدُّنْيَا لَأَنْتَ المُرَوَّعُ
Seni dünyaya güven içinde görüyorum
Oysa dünyada asıl ürkmüş olan sensin
وَلَمْ تُعْنَ بِالْأَمْرِ الَّذِي هُوَ وَاقِعٌ
وَكُلُّ امْرِئٍ يُعْنَى بِمَا يَتَوَقَّعُ
Aldırmadın hiç sen gelecek olana
Çünkü insan beklentileri önemser yalnızca
وَإِنَّكَ لَلْمَنْقُوضُ فِي كُلِّ حَالَةٍ
وَإِنَّ بَنِي الدُّنْيْا عَلَى النَّقْضِ يُطْبَعُوا
Senin bir sonun var her halükarda
Bu mühürlenmiştir her ademin yazgısına
إِذَا لَمْ يَضِقْ قَوْلٌ عَلَيْكَ فَقُلْ بِهِ
وَإِنْ ضَاقَ عَنْكَ الْقَوْلُ فَالصَّمْتُ أَوْسَعُ
Söyle sözünü söz dara düşürmüyorsa
Söz seni düşürürse dara, süküt daha evla
فَلَا تَحْتَقِرْ شَيْئاً تَصَاغَرْتَ قَدْرَهُ
فَإِنَّ حَقِيراً قَدْ يَضُرُّ وَيَنْفَعُ
Sana basit gelen şeye bile hor bakma
Belki zararı dokunur yahut da verir fayda
تَقَلَّبْتَ فِي الدُّنْيَا تَقَلُّبَ أَهْلِهَا
وَذُو الْمَالِ فِيهَا حَيْثُمَا مَالَ يُتْبَعُ
İnsanlar neye döndüyse sen de ona döndün durdun dünyada
Çünkü mal sahiplerinin meyli tutulur bu cihanda
وَمَا زِلْتُ أُرْمَى كُلَّ يَوْمٍ بِعِبْرَةٍ
تَكَادُ لَهَا صُمُّ الْجِبَالِ تَصَدَّعُ
Her gün başıma durmaksızın ibretler yağar
Yüce dağa gelse belki de dağ çatlar
فَمَا بَالُ عَيْنِي لاَ تَجُودُ بِمَائِهَا
وَمَا بَالُ قَلْبِي لاَ يَرِقُّ وَيَخْشَعُ
Gözlerimin nesi var, gözyaşlarını esirgiyor
Gönlüme ne oldu ki, sızlayıp korkmuyor
تَبَارَكَ مَنْ لاَ يَمْلِكُ الْمُلْكَ غَيْرُهُ
مَتَى تَنْقَضِي حَاجَاتُ مَنْ لَيْسَ يَقْنَعُ
Ne yücedir ol mülkün yegane sahibi
Ne zaman son bulacak yetinmeyen kişinin istekleri
وَأَيُّ امْرِئٍ فِي غَايَةٍ لَيْسَ نَفْسُهُ
إِلَى غَايَةٍ أُخْرَى سِوَاهَا تَطَلَّعُ
Gönlünde yalnız bir istek bulunup da
Nefsi başka isteğe yönelmeyen var mıdır ki?
وَبَعْضُ بَنِي الدُّنْيَا لِبَعْضٍ ذَرِيعَةٌ
وَكُلٌّ بِكُلٍّ قَلَّ مَا يَتَمَتَّعُ
Kimi insanoğlu vesiledir yekdiğerine
Ne de az faydaları dokunur insanların birbirlerine
يُحِبُّ السَعِيدُ الْعَدْلَ عِنْدَ احْتِجَاجِهِ
وَيَبْغِي الشَّقِيُّ الْبَغْيَ وَالْبَغْيُ يَصْرَعُ
Bahtiyar olan delil sunarken adaleti sever
Bedbaht olan zulüm arzular; zulümse yere serer
وَلَمْ أَرَ مِثْلَ الْحَقِّ أَقْوَى لِحُجَّةٍ
يَدُ الْحَقِّ بَيْنَ الْعِلْمِ وَالْجَهْلِ تَقْرَعُ
Görmedim hak gibi güçlü bir burhan
İlim ve cehalet arasında kılıcıyla çarpışan
وَذُو الْفَضْلِ لاَ يَهْتَزُّ إِنْ هَزَّهُ الْغِنَى
لِفَخْرِ وَلاَ إِنْ عَضَّهُ الدَّهْرُ يَفْزَعُ
Zenginlik sarssa da, yıkılmaz erdemli kişi
Boyun eğmez zaman geçirse de dişi
Şiir Notları
1) Ebu’l Atâhiye Kimdir?
Abbasi döneminin önemli şairlerinden olan, yazdığı zühd şiirleriyle kendisinden sonra gelen şairleri etkileyen ve zühdiyyât türünün “müessisi” sayılan [1] şair Ebû İshâk İsmâîl b. el-Kâsım, 130/748 tarihinde Kûfe’de doğdu. “Çılgın” anlamına gelen Ebu’l Atâhiye lakabını neden aldığı hakkında net bilgi olmamakla birlikte hayatı boyunca birbirinden tamamen kopuk, tutarsız, tezatlıklar barındıran bir yaşantısı olduğu muhtemeldir. Hayatının ilk döneminde içki, eğlence ortamlarından bahseden şiirler yazmış ve Bağdat’ta Muhammed el-Mehdî’nin sarayında yer edinmiştir. Sarayda Utbe adında bir cariyeye gönlünü kaptırıp uğrunda şiirler yazmış, Halife Mehdi tarafından hapse atılmıştır. [2]
Şairin hayatını daha iyi anlayabilmek için yazdığı şiirlere bakmamız yeterlidir. Hayatının ilk döneminde dünyevi lezzetlerden bahseden şiirlerinin yerini ikinci dönemde zühd, takva, ölüm vb. konular almıştır. Şiirlerine ayrı ayrı bakıldığında kah içki meydanlarında sefasına düşkün bir şair kah ölümden takvadan, fani lezzetlerin zevalinden bahseden bir derviş karşımıza çıkmaktadır. Şiirlerinde sade ve basit bir dil kullanan şair 211 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. [3]
2) Şair Bize Ne Anlatıyor?
“Ömrüme andolsun ki; çağrıldın… Duymaz mısın? / Ölüme karşı konulmazmış, görmez misin?”
Arap şiirinde kutsal ve değeri yüksek şeylere yemin ederek anlatıma başlamak şairlerin çokça tercih ettiği bir kullanımdır. Şair de ömrüne yemin ederek ölümün kendilerine bildirildiğini, bunun farkına varılması gereken önemli bir hakikat olduğunu dile getiriyor. Arapçada tekid; manayı kuvvetlendirmek, tahkim etmek ve muhatapların zihnini gelecek olan mühim mevzuya hazırlamak için kullanılır.
“İnsanların gaflet içinde olduğunu görmez misin? / Dünyevi bağların kopuverdiğini görmez misin?”
Gaflet hali kişinin etrafında olup biteni, çevresindekileri idrak edememe, onlara karşı bir tepki verememe, kavrayamama halini ifade eder. Tasavvufta ise bu kavram “Kişinin kalbinin Allah’tan gafil olması’’ manalarını ifade eder.
Çeviri Notları
- أَسْبَابَ الْأُمُورِ تَقَطَّعْ: “işlerin bağları koptu” anlamına gelen ibareden maksadın ölümün gelip çatmasıyla birlikte dünyalık işlerin yıkılması, yapılan planların bozulması kastedilmiş olabilir.
- شَيَّعَ: fiili daha çok “yolcu etmek, cenazeyi arkasından uğurlamak, göndermek, yayılmak” manalarına gelmekle beraber aynı zamanda “ateş yakmak, tutuşturmak ve bağırmak” gibi anlamlara da gelmektedir. Biz çevirimizde ölüm haberlerinin yayıldığı şeklinde anladık ve “kol gezdiği” şeklinde çevirmeyi daha uygun bulduk.
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Şiir için:
Ebû İshâk, İ. (1986). Divanu Ebi’l-ʿAtâhiye. Beyrut: Daru Beyrut, 249-251.
[1] Demirayak, K. (1998). Abbâsî Edebiyatı Tarihi. Erzurum: Bakanlar Matbaacılık, 103-104.
[2] Ayyıldız, E. (1994). Ebü’l-Atâhiye. TDV İslâm Ansiklopedisi, 10,294-295.
[3] İskenderî, A., Emîn, A., Cârim, A., Bişrî, A., Dayf, A. (2005). el-Mufassal fi Târih’il-edeb’il-Arabî (1. cilt). Kahire: Mektebetü’l-âdab, 183-184.
Kapak Görseli:
Sir Peter Markham Scott / Ducks Returning to the Decoy at Daybreak (1947)