Sudan’ın kültürel, sosyal, etnik ve dilsel çeşitliliğinde yetişen öykü ve roman yazarı Tayyib Salih (الطَّيّب صَالِح), eserlerinde bu çok boyutluluğu başarıyla ortaya koyan ve hem Afrika hem de Arap edebiyatının dünyaca tanınmasını sağlayan modern dönem edebiyatçılarından biridir. Bu yazımızda sizlere Arap romanının dehası (عَبْقَرِيُّ الرِّوايَةِ العَرَبِيَّةِ) lakaplı yazarın 1997’de yayımlanan öykü koleksiyonu Dometu Ved Hâmid (دُومَةُ وَدْ حَامِدْ)’den Hafnetu Temr (حَفْنَةُ تَمْرٍ) isimli kısa öyküsünün çevirisini sunuyoruz. İyi bir besin ve geçim kaynağı olan hurmayı, öyküsünde halkına ve topraklarına dair söylemek istedikleri için temel yapan Salih, tekrar tekrar okunup tartışılmayı hak eden bir yazardır.
Önce Yazı
حَفْنَةُ تَمْرٍ
لَا بُدَّ أَنَّنِي كُنْتُ صَغِيراً جِدّاً حِينَذَاكَ. لَسْتُ أَذْكُرُ كَمْ كَانَ عُمْرِي تَمَاماً، وَلَكِنَّنِي أَذْكُرُ أَنَّ النَّاسَ حِينَ كَانُوا يَرَوْنَنِي مَعَ جَدِّي كَانُوا يُرَبِّتُونَ عَلَى رَأْسِي، وَيَقْرُصُونَنِي فِي خَدِّي، وَ لَمْ يَكُونُوا يَفْعَلُونَ ذَلِكَ مَعَ جَدِّي. الْعَجِيبُ أَنَّنِي لَمْ أَكُنْ أَخْرُجُ أَبَداً مَعَ أَبِي، وَلَكِنَّ جَدِّي كَانَ يَأْخُذُنِي مَعَهُ حَيْثُمَا ذَهَبَ، إِلَّا فِي الصَّبَاحِ حِينَ كُنْتُ أَذْهَبُ إِلى الْمَسْجِدِ، لِحِفْظِ الْقُرْآنِ
الْمَسْجِدُ وَالنَّهْرُ وَالْحَقْلُ، هَذِهِ كَانَتْ مَعالِمَ حَيَاتِنَا. أَغْلَبُ أَنْدَادِي كَانُوا يَتَبَرَّمُونَ بِالْمَسْجِدِ وَحِفْظِ الْقُرْآنِ وَلَكِنَّنِي كُنْتُ أُحِبُّ الذَّهَابَ إِلَى الْمَسْجِدِ. لَا بُّدَّ أَنَّ السَّبَبَ أَنَّنِي كُنْتُ سَرِيعَ الْحِفْظِ، وَكَانَ الشَّيْخُ يَطْلُبُ مِنِّي دَائِماً أَنْ أَقِفَ وَأَقْرَأَ سُورَةَ الرَّحْمٰنِ، كُلَّمَا جَاءَنَا زَائِرٌ. وَكَانَ الزُوَّارُ يُرَبِّتُونَ عَلَى خَدِّي وَرَأْسِي، تَمَاماً كَمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ حِينَ يَرَوْنَنِي مَعَ جَدِّي
نَعَمْ، كُنْتُ أُحِبُّ الْمَسْجِدَ. وَكُنْتُ أَيْضاً أُحِبُّ النَّهْرَ. حَالَمَا نَفْرَغُ مِنْ قِراءَتِنا وَقْتَ الضُّحَى، كُنْتُ أَرْمِي لَوْحِيَ الْخَشَبِيَّ، وَأَجْرِي كَالْجِنِّ إِلَى أُمِّي، وَأَلْتَهِمُ إِفْطَارِي بِسُرْعَةٍ شَدِيدَةٍ وَأَجْرِي إِلَى النَّهْرِ وَأَغْمِسُ نَفْسِي فِيهِ. وَحِينَ أَكِلُّ مِنَ السِّبَاحَةِ، كُنْتُ أَجْلِسُ عَلَى الْحَافَّةِ وَأَتَأَمَّلُ الشَّاطِئَ الَّذِي يَنْحَنِي فِي الشَّرْقِ وَيَخْتَبِئُ وَرَاءَ غَابَةٍ كَثِيفَةٍ مِنْ شَجَرِ الطَّلْحِ. كُنْتُ أُحِبُّ ذَلِكَ. كُنْتُ أَسْرَحُ بِخَيَالِي وَأَتَصَوَّرُ قَبِيلَةً مِنَ العَمَالِقَةِ يَعِيشُونَ وَرَاءَ تِلْكَ الْغَابَةِ… قَوْمٌ طِوالٌ فِحَالٌ لَهُمْ لِحًى بَيْضَاءُ وَأَنُوفٌ حَادَّةٌ مِثْلُ أَنْفِ جَدِّي. أَنْفُ جَدِّي كَانَ كَبِيراً حَادّاً. قَبْلَ أَنْ يُجِيبَ جَدِّي عَلَى أَسْئِلَتِيَ الْكَثِيرَةِ، كَانَ دَائِمًا يَحُكُّ طَرَفَ أَنْفِهِ بِسَبَّابَتِهِ. وَلِحْيَةُ جَدِّي كَانَتْ غَزِيرَةً نَاعِمَةً بَيْضَاءَ كَالْقُطْنِ. لَمْ أَرَ فِي حَيَاتِي بَيَاضاً أَنْصَعَ وَلَا أَجْمَلَ مِنْ بَيَاضِ لِحْيَةِ جَدِّي. وَلَا بُدَّ أَنَّ جَدِّي كَانَ فَارِعَ الطُّولِ، إذْ إنَّنِي لَمْ أَرَ أَحَدًا فِي سَائِرِ الْبَلَدِ يُكَلِّمُ جَدِّي إلَّا وَهُوَ يَتَطَلَّعُ إِلَيْهِ مِنْ أَسْفَلَ، وَلَمْ أَرَ جَدِّي يَدْخُلُ بَيْتاً إلَّا وَكَانَ يَنْحَنِي انْحِنَاءَةً كَبِيرَةً تُذَكِّرُنِي بِانْحِنَاءِ النَّهْرِ وَرَاءَ غَابَةِ الطَّلْحِ.
كَانَ جَدِّي طَوِيلاً وَنَحِيلاً وَكُنْتُ أُحِبُّهُ وَأَتَخَيَّلُ نَفْسِي، حِينَ أَسْتَوِي رَجُلاً، أَذْرَعُ الأَرْضَ مِثْلَهُ فِي خُطُوَاتٍ وَاسِعَةٍ. وَأَظُنُّ جَدِّي كَانَ يُؤْثِرُنِي دُونَ بَقِيَّةِ أَحْفَادِهِ. وَلَسْتُ أَلُومُهُ، فَأَوْلَادُ أَعْمَامِي كَانُوا أَغْبِيَاءَ وَكُنْتُ أَنَا طِفْلاً ذَكِيّاً. هَكَذَا قَالُوا لِي. كُنْتُ أَعْرِفُ مَتَى يُرِيدُنِي جَدِّي أَنْ أَضْحَكَ وَمَتَى يُرِيدُنِي أَنْ أَسْكُتَ، وَكُنْتُ أَتَذَكَّرُ مَوَاعِيدَ صَلَاتِهِ، فَأُحْضِرُ لَهُ ((المُصَلّاةَ)) وَأَمْلَأُ لَهُ الْإِبْرِيقَ قَبْلَ أَنْ يَطْلُبَ ذَلِكَ مِنِّي. كَانَ يَلَذُّ لَهُ فِي سَاعَاتِ رَاحَتِهِ أَنْ يَسْتَمِعَ إِلَيَّ أَقْرَأُ لَهُ مِنَ الْقُرْآنِ بِصَوْتٍ مُنَغَّمٍ، وَكُنْتُ أَعْرِفُ مِنْ وَجْهِ جَدِّي أَنَّهُ أَيْضاً كَانَ يَطْرَبُ لَهُ
سَأَلْتُهُ ذَاتَ يَوْمٍ عَنْ جَارِنَا مَسْعُودٍ. قُلْتُ لِجَدِّي: «أَظُّنُّكَ لَا تُحِبُّ جَارَنَا مَسْعُوداً؟» فَأَجَابَ بَعْدَ أَنْ حَكَّ طَرَفَ أَنْفِهِ بِسَبَّابَتِهِ: «لِأَنَّهُ رَجُلٌ خَامِلٌ وَأَنَا لَا أُحِبُّ الرَّجُلَ الْخَامِلَ». قُلْتُ لَهُ: «وَمَا الرَّجُلُ الْخَامِلُ؟» فَأَطْرَقَ جَدِّي بُرْهَةً ثُمَّ قَالَ لِي: «انْظُرْ إِلَى هَذَا الْحَقْلِ الْوَاسِعِ، أَلَا تَرَاهُ يَمْتَدُّ مِنْ طَرَفِ الصَّحْرَاءِ إِلَى حَافَّةِ النِّيلِ مِائَةَ فَدَّانٍ؟ هَذَا النَّخْلُ الكَثيرُ هَلْ تَرَاهُ؟ وَهَذَا الشَّجِرُ؟ سَنْطٌ وَطَلْحٌ وَسَيَالٌ. كُلُّ هَذَا كَانَ حَلَالاً بَارِداً لِمَسْعُودٍ، وَرِثَهُ عَنْ أَبِيهِ». وَانْتَهَزْتُ الصَّمْتَ الَّذِي نَزَلَ عَلَى جَدِّي، فَحَوَّلْتُ نَظَرِي عَنْ لِحْيَتِهِ وَأَدَرْتُهُ فِي الْأَرْضِ الْوَاسِعَةِ الَّتِي حَدَّدَهَا لِي بِكَلِمَاتِهِ. لَسْتُ أُبَالِي مَنْ يَمْلِكُ هَذَا النَّخْلَ وَلَا ذَلِكَ الشَّجَرَ وَلَا هَذِهَ الأَرْضَ السَّوْدَاءَ المُشَقَّقَةَ. كُلُّ مَا أَعْرِفُهُ أَنَّهَا مَسْرَحُ أَحْلَامِي وَمَرْتَعُ سَاعَاتِ فَرَاغِي»
بَدَأَ جَدِّي يُوَاصِلُ الْحَدِيثَ: «نَعَمْ يَا بُنَيَّ. كَانَتْ كُلُّهَا قَبْلَ أَرْبَعِينَ عَاماً مُلْكاً لِمَسْعُودٍ. ثُلُثَاهَا الْآنَ لِي أَنَا». كَانَتْ هَذِهِ حَقِيقَةً مُثِيرَةً بِالنِّسْبَةِ لِي، فَقَدْ كُنْتُ أَحْسَبُ الْأَرْضَ مُلْكاً لِجَدِّي مُنْذُ خَلَقَ اللهُ الْأَرْضَ. «وَلَمْ أَكُنْ أَمْلِكُ فَدَّاناً وَاحِداً حِينَ وَطَئَتْ قَدَمَايَ هَذَا الْبَلَدَ. وَكَانَ مَسْعُودٌ يَمْلِكُ كُلَّ هَذَا الْخَيْرَ. وَلَكِنَّ الْحَالَ اِنْقَلَبَ الآنَ، وَأَظُنُّنِي قَبْلَ أَنْ يَتَوَفَّانِيَ اللهُ سَأَشْتَرِي الثُّلُثَ الْبَاقِي أَيْضاً». لَسْتُ أَدْرِي لِمَاذَا أَحْسَسْتُ بِخَوْفٍ مِنْ كَلِمَاتِ جَدِّي. وَشَعَرْتُ بِالْعَطْفِ عَلَى جَارِنَا مَسْعُودٍ. لَيْتَ جَدِّي لَا يَفْعَلُ! وَتَذَكَّرْتُ غِنَاءَ مَسْعُودٍ وَصَوْتَهُ الْجَميلَ وَضَحْكَتَهُ القَوِيَّةَ الَّتِي تُشْبِهُ صَوْتَ الْمَاءِ الْمَدْلوقِ. جَدِّي لَمْ يَكُنْ يَضْحَكُ أَبَداً. وَسَأَلْتُ جَدِّي لِمَاذَا بَاعَ مَسْعودٌ أَرْضَهُ؟ (النِّسَاءُ). وَشَعَرْتُ مِنْ نُطْقِ جَدِّي لِلْكَلِمَةِ أَنَّ «النِّسَاءَ» شَيْءٌ فَظِيعٌ. «مَسْعُودٌ يَا بُنَيَّ رَجُلٌ مِزْوَاجٌ كُلَّ مَرَّةٍ تَزَوَّجَ امْرَأَةً بَاعَ لِي فَدَّاناً أَوْ فَدَّانَيْنِ». وَبِسُرْعَةٍ حَسَبْتُ فِي ذِهْنِي أَنَّ مَسْعُوداً لَا بُدَّ أَنْ تَزَوَّجَ تِسْعِينَ امْرَأَةً، وَتَذَكَّرْتُ زَوْجَاتِهِ الثَّلَاثَ وَحَالَهُ المُبَهْدَلَ وحِمَارَتَهُ الْعَرْجَاءَ وسَرْجَهُ المَكْسُورَ وَجِلْبَابَهُ المُمَزَّقَ الْأَيْدِي. وَكِدْتُ أَتَخَلَّصُ مِنَ الذِّكْرَى الَّتِي جَاشَتْ فِي خَاطِرِي، لَوْلَا أَنَّنِي رَأَيْتُ الرَّجُلَ قَادِماً نَحْوَنَا، فَنَظَرْتُ إِلَى جَدِّي وَنَظَرَ إِلَيَّ. وَقَالَ مَسْعُودٌ: «سَنَحْصُدُ التَّمْرَ الْيَوْمَ، أَلَا تُرِيدُ أَنْ تَحْضُرَ؟» وَأَحْسَسْتُ أَنَّهُ لَا يُرِيدُ جَدِّي أَنْ يَحْضُرَ بِالْفِعْلِ. وَلَكِنَّ جَدِّي هَبَّ وَاقِفاً، وَرَأَيْتُ عَيْنَهُ تَلْمَعُ بُرْهَةً بِبَرِيقٍ شَدِيدٍ، وَشَدَّنِي مِنْ يَدِي وَذَهَبْنَا إِلَى حَصَادِ تَمْرِ مَسْعُودٍ
وَجَاءَ أَحَدٌ لِجَدِّي بِمَقْعَدٍ عَلَيْهِ فَرْوَةُ ثَوْرٍ. جَلَسَ جَدِّي وَظَلَلْتُ أَنَا وَاقِفاً. كَانُوا خَلْقاً كَثِيراً. كُنْتُ أَعْرِفُهُمْ كُلَّهُمْ، وَلَكِنَّنِي لِسَبَبٍ مَا أَخَذْتُ أُرَاقِبُ مَسْعُوداً. كَانَ وَاقِفاً بَعِيداً عَنْ ذَلِكَ الْحَشْدِ كَأَنَّ الْأَمْرَ لَا يَعْنِيهِ، مَعَ أَنَّ النَّخْلَ الَّذِي يُحْصَدُ كَانَ نَخْلَهُ هُوَ، وَأَحْيَاناً يَلْفِتُ نَظَرَهُ صَوْتَ سَبِيطَةٍ ضَخْمَةٍ مِنَ التَّمْرِ وَهِيَ تَهْوِي مِنْ عَلٍ. ومَرَّةً صَاحَ بِالصَّبِيِّ الَّذِي اسْتَوَى فَوْقَ قِمَّةِ النَّخْلَةِ، وَأَخَذَ يَقْطَعُ السَّبيطَ بِمِنْجَلِهِ الطَّوِيلِ الْحَادِّ: «حَاذِرْ لا تَقْطَعْ قَلْبَ النَّخْلَةِ». وَلَمْ يَنْتَبِهْ أَحَدٌ لِمَا قَالَ، وَاسْتَمَرَّ الصَّبِيُّ الْجَالِسُ فَوْقَ قِمَّةِ النَّخْلَةِ يَعْمَلُ مِنْجَلَهُ في العُرْجُونِ بِسُرْعَةٍ وَنَشَاطٍ. وَأَخَذَ السِّبْطُ يَهْوِي كَشَيْءٍ يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ. وَلَكِنَّنِي أَنَا أَخَذْتُ أُفَكِّرُ فِي قَوْلِ مَسْعُودٍ: «قَلْبُ النَّخْلَةِ» وَتَصَوَّرْتُ النَّخْلَةَ شَيْئًا يُحِسُّ لَهُ قَلْبٌ يَنْبُضُ. وتَذَكَّرْتُ قَوْلَ مَسْعُودٍ لِي مَرَّةً حِينَ رَآنِي أَعْبَثُ بِجَرِيدِ نَخْلَةٍ صَغِيرَةٍ: «اَلنَّخْلُ يَا بُنَيَّ كَالْآدَمِيِّينَ يَفْرَحُ وَيَتَأَلَّمُ». وَشَعَرْتُ بِحَيَاءٍ دَاخِلِيٍّ لَمْ أَجِدْ لَهُ سَبَباً. وَلَمَّا نَظَرْتُ مَرَّةً أُخْرَى إِلَى السَّاحَةِ المُمْتَدَّةِ أَمَامِي رَأَيْتُ رِفَاقِيَ الْأَطْفَالَ يَمُوجُونَ كَالنَّمْلِ تَحْتَ جُذُوعِ النَّخْلِ يَجْمَعُونَ التَّمْرَ وَيَأْكُلُونَ أَكْثَرَهُ. وَاجْتَمَعَ التَّمْرُ أَكْوَاماً عَالِيَةً. ثُمَّ رَأَيْتُ قَوْماً أَقْبَلُوا وَأَخَذُوا يَكِيلُونَهُ بِمَكَايِيلَ وَيَصُبُّونَهُ فِي أَكْيَاسٍ. وَعَدَدْتُ مِنْهَا ثَلَاثِينَ كِيساً. وَانْفَضَّ الْجَمْعُ عَدَا حُسَيْنٍ التَّاجِرِ وَمُوسَى صَاحِبِ الحَقْلِ المُجُاوِرِ لِحَقْلِنَا مِنَ الشَّرْقِ، وَرَجُلَيْنِ غَرِيبَيْنِ لَمْ أَرَهُمَا مِنْ قَبْلُ
وسَمِعْتُ صَفِيراً خَافِتاً، فَالْتَفَتُّ فَإِذَا جَدِّي قَدْ نَامَ، وَ نَظَرْتُ فَإِذَا مَسْعُودٌ لَمْ يُغَيِّرْ وَقْفَتَهُ وَلَكِنَّهُ وَضَعَ عُوداً مِنَ الْقَصَبِ فِي فَمِهِ وَأَخَذَ يَمْضَغُهُ مِثْلَ شَخْصٍ شَبِعَ مِنَ الْأَكْلِ وَبَقِيَتْ فِي فَمِهِ لُقْمَةٌ وَاحِدَةٌ لَا يَدْرِي مَاذَا يَفْعَلُ بِهَا. وَفَجْأَةً اِسْتَيْقَظَ جَدِّي وَهَبَّ وَاقِفاً وَمَشَى نَحْوَ أَكْيَاسِ التَّمْرِ وَ تَبِعَهُ حُسَينٌ التَّاجِرُ وَمُوسَى صَاحِبُ الْحَقْلِ الْمُجَاوِرِ لِحَقْلِنا وَالرَّجُلَانِ الْغَرِيبَانِ. وَسِرْتُ أَنَا وَرَاءَ جَدِّي وَنَظَرْتُ إِلَى مَسْعُودٍ فَرَأَيْتُهُ يَدْلِفُ نَحْوَنَا بِبُطْءٍ شَدِيدٍ كَرَجُلٍ يُرِيدُ أَنْ يَرْجِعَ وَلَكِنَّ قَدَمَيْهِ تُرِيدُ أَنْ تَسِيرَ إِلَى الْأَمَامِ. وَتَحَلَّقُوا كُلُّهُمْ حَوْلَ أَكْيَاسِ التَّمْرِ وَأَخَذُوا يَفْحَصُونَهُ وَبَعْضُهُمْ أَخَذَ مِنْهُ حَبَّةً أَوْ حَبَّتَيْنِ فَأَكَلَهَا. وَأَعْطَانِي جَدِّي قَبْضَةً مِنَ التَّمْرِ فَأَخَذْتُ أَمْضَغُهُ. وَرَأَيْتُ مَسْعُوداً يَمْلَأُ رَاحَتَهُ مِنَ التَّمْرِ وَيُقَرِّبُهُ مِنْ أَنْفِهِ وَيَشُمُّهُ طَوِيلاً ثُمَّ يُعِيدُهُ إِلَى مَكَانِهِ. وَرَأَيْتُهُمْ يَتَقَاسَمُونَهُ. حُسَيْنٌ التَّاجِرُ أَخَذَ عَشَرَةَ أَكْيَاسٍ، وَالرَّجُلَانِ الْغَريبَانِ كُلٌّ مِنْهُمَا أَخَذَ خَمْسَةَ أَكْيَاسٍ، وَمُوسَى صَاحِبُ الْحَقْلِ المُجَاوِرِ لِحَقْلِنَا مِنْ نَاحِيَةِ الشَّرْقِ أَخَذَ خَمْسَةَ أَكْيَاسٍ، وَجَدِّي أَخَذَ خَمْسَةَ أَكْيَاسٍ
وَلَمْ أَفْهَمْ شَيْئاً. وَنَظَرْتُ إِلَى مَسْعُودٍ فَرَأَيْتُهُ زَائِغَ الْعَيْنَيْنِ تَجْرِي عَيْنَاهُ شِمَالاً وَيَمِيناً كَأَنَّهُمَا فَأْرَانِ صَغِيرَانِ تَاهَا عَنْ جُحْرِهِمَا. وَقَالَ جَدِّي لِمَسْعُودٍ: «مَا زِلْتَ مَدِيناً لِي بِخَمْسِينَ جُنَيْهاً نَتَحَدَّثُ عَنْهَا فِيمَا بَعْدُ». وَنَادَى حُسَيْنٌ صِبْيَانَهُ فَجَاؤُوا بِالْحَميرِ، وَالرَّجُلَانِ الْغَرِيبَانِ جَاءَا بِخَمْسَةِ جِمَالٍ. وَوُضِعَتْ أَكْيَاسُ التَّمْرِ عَلَى الْحَمِيرِ وَالْجِمَالِ. وَنَهَقَ أَحَدُ الْحَمِيرِ وَأَخَذَ الجَمَلُ يُرْغِي ويَصِيحُ. وَشَعَرْتُ بِنَفْسِي أَقْتَرِبُ مِنْ مَسْعُودٍ. وَشَعَرْتُ بِيَدِي تَمْتَدُّ إلَيْهِ كَأَنِّي أَرَدْتُ أَنْ أَلْمَسَ طَرَفَ ثَوْبِهِ. وَسَمِعْتُهُ يُحْدِثُ صَوْتاً في حَلْقِهِ مِثْلَ شَخِيرِ الْحَمَلِ حِينَ يُذْبَحُ. وَلَسْتُ أَدْرِي السَّبَبَ، وَلَكِنَّنِي أَحْسَسْتُ بِأَلَمٍ حَادٍّ فِي صَدْرِي. وَعَدَوْتُ مُبْتَعِداً. وَشَعَرْتُ أَنَّنِي أَكْرَهُ جَدِّي فِي تِلْكَ اللَّحْظَةِ. وَأَسْرَعْتُ الْعَدْوَ كَأَنَّنِي أَحْمِلُ فِي دَاخِلِ صَدْرِي سِرّاً أَوَدُّ أَنْ أَتَخَلَّصَ مِنْهُ. وَوَصَلْتُ إِلَى حَافَّةِ النَّهْرِ قَرِيباً مِنْ مُنْحَنَاهُ وَرَاءَ غَابَةِ الطَّلْحِ. وَلَسْتُ أَعْرِفُ السَّبَبَ، وَلَكِنَّنِي أَدْخَلْتُ إِصْبَعِي فِي حَلْقِي وَتَقَيَّأْتُ التَّمْرَ الَّذِي أَكَلْتُ
BİR AVUÇ HURMA
O zamanlar çok küçük olmalıyım. Yaşımı tam olarak hatırlamıyorum. Bir tek aynısını dedeme yapmadıkları halde insanların beni onun yanında gördüklerinde hafifçe başımı okşayıp yanağımı sıktıklarını hatırlıyorum. Garip olan hiçbir zaman babamla dışarı çıkmamamdı. Dedemse beni gittiği her yere götürürdü; Kur’an ezberi için camiye gittiğim sabahlar hariç.
Cami, nehir ve tarla; bunlar yaşantımızın alametifarikalarıydı. Yaşıtlarımın çoğu cami ve Kur’an ezberinden sıkılırdı ama ben camiye gitmeyi severdim. Bunun nedeni ezberimin hızlı olması ve ne zaman bize bir misafir gelse hocanın hep benim kalkıp Rahman Suresi’ni okumamı istemesiydi kuşkusuz. Misafirler beni dedemin yanında gördüklerinde yaptıkları gibi o zaman da yanağımı ve başımı okşarlardı.
Evet, camiyi severdim. Nehri de severdim. Kuşluk vakti okumalarımız bittiği gibi ezber tahtasını fırlatıp ipini koparmışcasına anneme koşardım. Çabucak kahvaltı yapıp nehre koşar ve kendimi suya bırakırdım. Yüzmeye doyunca sahilde otururdum. Doğuya doğru kıvrılan kıyının, gür akasya ormanlarının arkasında kayboluşunu seyre dalardım. Bunu yapmayı severdim. Ormanın ötesinde yaşayan bir dev kabilesi hayal ederdim. Beyaz sakallı, dedeminkine benzer sivri burunlu, devasa bir kabile… Dedemin burnu büyük ve sivriydi. Sorduğum sorulara cevap vermeden önce hep işaret parmağıyla burnunun ucunu kaşırdı. Pamuk gibi beyaz sakalı yumuşacık ve yoğundu. Hayatımda onun sakalının beyazından daha parlak ve güzelini görmemiştim. Ayrıca dedem çok da uzun boylu olmalıydı çünkü memleketin hiçbir yerinde onunla yukarı bakmadan konuşan birine ve boylu boyunca eğilmeden girdiği bir eve rastlamamıştım. Onun bu hareketi bana nehrin, akasya ormanlarının ardına kıvrılışını hatırlatırdı.
Dedem uzun boylu ve ince yapılıydı. Onu severdim, kendimi -büyüyüp de adam olduğumda- yeryüzünü onun gibi arşınlarken hayal ederdim. Sanırım, dedem beni diğer torunlarına yeğliyordu. Onu suçlamıyorum çünkü kuzenlerim aptaldılar, bense zeki bir çocuktum. En azından bana öyle söylüyorlardı. Dedemin ne zaman gülmemi ne zaman susmamı istediğini bilirdim. Namaz vakitlerini unutmaz, ona seccade getirir, daha benden istemeden ibriği doldururdum. Dinlendiği vakitlerde ona nağmeli bir sesle Kur’an okumamdan hoşlanırdı. Okuyuşumdan keyif aldığını yüzünden anlardım.
Bir gün ona komşumuz Mesud’u sordum: “Galiba komşumuz Mesud’dan hoşlanmıyorsun?” İşaret parmağıyla burun ucunu kaşıdıktan sonra “Çünkü Mesud hımbıl bir adam, öylelerinden hazzetmem” diye cevap verdi. “Hımbıl adam nedir?” dedim. Bir süre sessiz kaldıktan sonra “Çölden itibaren Nil’in sahillerine doğru yüz dönüm kadar uzanan şu geniş toprakları görüyorsun, değil mi? Peki ya şuradaki sık hurmalıklarla ağaçlıkları; sant, talh ve seyali? Bunların hepsi anasının sütü kadar helaldi Mesud’a. Babasından miras kaldı.” Dedeme çöken sessizlikte fırsattan istifade bakışlarımı sakalından, sözleriyle tarif ettiği geniş topraklara çevirdim. “Hurmalığın, ağaçlığın ya da çatlamış kara toprağın kime ait olduğu umurumda değil. Tek bildiğim bu toprakların düşlerimin sahnesi, boş vakitlerimin merası olduğu.”
Dedem konuşmasını sürdürdü: “İşte oğlum; tüm bunlar kırk sene önce Mesud’un malı mülküydü. Artık üçte ikisi benim.” Bu, benim için şaşırtıcı bir gerçekti. Çünkü Allah toprağı yarattığından beri onun dedeme ait olduğunu sanırdım. “Bu ülkeye ayak bastığımda tek bir dönüm arazim bile yoktu. Mesud ise bütün bu nimetlere sahipti. Ama artık devran döndü ve öyle sanıyorum ki ölmeden önce toprağın geriye kalan üçte birini de satın alacağım.” Dedemin söyledikleri beni neden korkuttu, bilmiyorum. Komşumuz Mesud’a acımıştım. Keşke dedem dediğini yapmasa! Aklıma Mesud’un şarkı söyleyişi, hoş sesi, gürül gürül akan su gibi güçlü kahkahası geldi. Benim dedemse asla gülmezdi. Mesud’un topraklarını neden sattığını sordum ona. “Kadınlar.” Dedemin bu kelimeyi söyleyişinden kadınların fena bir şey olduğunu anladım. “Evladım, Mesud çok sık evlenen bir adam. Ne zaman bir kadınla evlense bana bir-iki dönüm toprak satar.” Zihnimde hızlıca Mesud’un doksan kadınla evlenmiş olması gerektiğini hesapladım. Üç karısı, miskin hali, topal eşeğiyle kırık eyeri, kolları yırtık haldeki cellabiyyesini hatırladım. Tam zihnime hücum eden anılardan kurtuluyordum ki Mesud’un bize doğru geldiğini gördüm. Bunun üzerine dedemle bakıştık. “Bugün hurma hasadı var, gelmeye niyetin yok mu?” diye sordu Mesud. Dedemin gelmesini gerçekten istemediğini hissettim. Ne var ki dedem anında doğrulmuştu bile, bir an gözlerinin çakmak çakmak olduğunu gördüm. Elimden tuttu, birlikte Mesud’un hurma hasadına gittik.
Biri dedeme üzerinde öküz postu olan bir tabure getirdi. Dedem oturdu, ben ayakta durmaya devam ettim. Çok büyük bir kalabalık vardı. Herkesi tanıyordum. Ama ben, nedendir bilmem Mesud’u izlemeye koyuldum. Toplanan kendi hurmaları olmasına rağmen sanki olup biten onu hiç ilgilendirmiyormuş gibi kargaşadan uzakta dikiliyordu. Ara sıra bakışlarını tepeden düşen büyük hurma salkımlarının çıkardığı seslere doğru çeviriyordu. Hurma ağacının tepesine tırmanıp keskin ve uzunca bir orakla salkımları kesmeye başlayan çocuğa seslendi bir ara: “Dikkat et! Hurma ağacının kalbini kesme”. Kimse söylediğine aldırmadı. Ağacın tepesinde oturan çocuk orakla hurma dallarını hızlı hızlı kesmeye devam etti. Salkımlar gökten inermişçesine düşüp duruyordu. Bense Mesud’un dediğini düşünmeye koyulmuştum: “Hurma ağacının kalbi.” Zihnimde hurma ağacını, hisseden ve kalbi olan bir şey olarak canlandırmıştım. Bir defasında küçük bir hurma dalıyla oynadığımı gören Mesud’un bana söyledikleri geldi aklıma: “Evlat, hurma ağacı ademoğluna benzer; sevinir ve acı çeker.” Sebebini anlayamadığım bir utanç duymuştum. Karşımdaki geniş alana tekrar baktığımda arkadaşlarımın hurma ağaçlarının altında karıncalar gibi kıpır kıpır hareket ettiklerini gördüm. Bir yandan hurma topluyor bir yandan da topladıklarından daha fazlasını yiyorlardı. Hurmalardan yüksek tepeler oluşmuştu. Neden sonra bir grup insanın gelip hurmaları tartarak çuvallara doldurduklarını gördüm. Otuz çuval saymıştım. Ardından tüccar Hüseyin ile bizim tarlaya doğu tarafından komşu olan tarlanın sahibi Musa ve daha önce görmediğim yabancı iki adam dışındaki tüm kalabalık dağıldı.
Hafif bir ıslık sesi duydum. Dönüp baktım ki dedem uyumuştu. Mesud olduğu yerde duruyordu. Ağzına kamıştan bir dal parçası almış, karnı doyan ama ne yapacağını bilemediği son lokması ağzında kalmış biri gibi çiğneyip duruyordu onu. Dedem aniden uyanıp ayağa fırladı ve hurma çuvallarına doğru yürüdü. Onu tüccar Hüseyin ile komşu tarlanın sahibi Musa ve yabancı iki adam izledi. Ben de dedemin peşinden gittim. Mesud’a baktım, kendisi geri dönmek istese de ayakları ileri giden biri gibi ağır ağır bize doğru geliyordu. Hepsi birden hurma çuvallarının etrafına toplanıp hurmaları kontrol etmeye koyuldular. Kimisi birkaç tane hurma alıp yedi. Dedem bana da bir avuç hurma verdi, çiğnemeye başladım. O sırada Mesud’u gördüm; avucuna doldurduğu hurmaları burnuna götürüp kokusunu uzun uzun içine çekiyor ardından geri yerine koyuyordu. Diğerleriyse hurmaları aralarında paylaşıyordu. Tüccar Hüseyin on çuval, yabancılar beşer çuval, komşu tarlanın sahibi Musa ile dedem de beşer çuval hurma aldılar.
Hiçbir şey anlamamıştım. Mesud şaşkın şaşkın bakınıyor, gözleri yuvalarının yolunu kaybetmiş fareler gibi sağa sola oynuyordu. Dedem ona “Bana hala elli cüneyh borçlusun, bunu daha sonra konuşuruz” dedi. Hüseyin onlara seslenince çocukları eşeklerle geldiler. İki yabancı adam da beş deve getirdi. Hurma çuvalları eşeklere ve develere yüklendi. Eşeklerden biri anırınca develer de bozlamaya başladı. Mesud’a yaklaştığımı fark ettim. Elim ona doğru uzanıyordu, giysisinin ucuna dokunmak ister gibiydim. Boğazından kuzunun kesilirken çıkardığına benzer bir sesin geldiğini duydum. Neden bilmiyorum ama göğsümde keskin bir acı hissettim ve kaçtım. O anda dedemden nefret ettiğimi fark ettim. Koşarak uzaklaşmaya devam ettim, sanki kurtulmaya can attığım bir sır taşıyordum içimde. Nehrin akasya ormanlarının ötesine kıvrılan kıyısına vardım. Bilmem nedendir, parmağımı boğazıma sokup yediğim hurmayı kustum.
Öykü Notları
1) Tayyib Salih Kimdir?
1929 Sudan doğumlu et-Tayyib Salih yahut Tayyib Salih (الطيب صالح), modern Afrika ve Arap edebiyatının öne çıkan yazarlarından biridir. Kaynaklar modern Sudan edebiyatının diğer Arap ülkelerine kıyasla daha geç ortaya çıktığını ve geliştiğini söyler. Buna göre modern Sudan edebiyatı ilk önce şiirde değişimler yaşamış, roman ve öykü ise daha ileri tarihlerde gelişim göstermiştir [1]. Sudan öykücülüğü kültürel, dini, etnik ve belki de en önemlisi dilsel farklılıkların var olduğu ve çoğu zaman bir tema olarak işlendiği çok çeşitli ve çok boyutlu bir yapıya sahiptir [2].
İşte Tayyib Salih böyle bir coğrafyadan beslenir. Orta halli bir ailede büyüyen Salih’in babası tasavvufla yakından ilgilenmiş ve oğluna da köylerinde yaşamış olan Şeyh Tayyib’in ismini vermiştir [3]. Tayyib Salih, ilk ve ortaöğretimini bitirdikten sonra Hartum Üniversitesi Fen Fakültesine girerek Doğa Bilimleri eğitimi almıştır [4]. Ancak edebiyata olan yoğun ilgisi nedeniyle üniversitedeki bölümünde başarılı bir eğitim hayatı geçirememiştir. 1953’te Londra’ya giderek oraya yerleşmiş ve uzun seneler BBC’de çalışmıştır. İlerleyen senelerde tekrar Sudan’da, Katar ve Fransa’da çeşitli kurumlarda görev almıştır [5]. Tayyib Salih, 18 Şubat 2009’da Londra’da uzun bir süredir tedavi gördüğü hastanede yaşamını yitirmiştir.
Tayyib Salih, Sudan romanının en bilindik isimlerinden olsa da ilk kaleme aldığı yazılar öykü türündedir. “Tayyip Salih’in ilk edebi yazısı 1953’te yayınladığı Nahle ale’l-cedvel adlı hikâyesidir.” [6] 1966’da yayımlanan Mevsimu’l-hicra ile’ş-Şimâl adlı romanı dünyada büyük yankı uyandırmış ve roman yirmiden fazla dile çevrilmiştir [7]. Güney Sudanlıların Sudan’ın kuzeyine yaptıkları ilk göç esnasında yazılan roman [8] teknik açıdan olduğu kadar içeriğiyle de postkolonyal metinlerin en güzel örneklerinden biri olarak gösterilmektedir. Yazarın ilk romanı olan Ursu’z-Zeyn (1962) yazıldığı dönemde dikkat çekmemiş, ancak ikinci romanı Mevsimu’l-hicra ile’ş-Şimâl’in dünyada ses getirmesiyle ilgi görmüştür [9]. Yazarın diğer romanlarının yanı sıra birçok da öykü koleksiyonu vardır.
2) Yazar Bize Ne Anlatıyor?
Öykü birinci tekil şahısla, yazarın ağzından anlatılmaktadır. Çocukluğuna dönen ama net bir yaş belirtmeyen yazar, ilk önce ailesi, o zamanlarda yaşadığı çevre ve kültürle ilgili açık ve örtük birtakım ayrıntılar verir. Ardından öyküyü spesifik bir hatıra içinde ilerletir. Daha ilk cümlelerde anlarız ki çocukluğunda tüm dünyası dedesinin ona sunduğu kadardır.
“Garip olan hiçbir zaman babamla dışarı çıkmamamdı.”
Bir yetişkin olarak yaşadığı çocukluk dönemini değerlendirdiğinde babası ile hiç vakit geçirmemiş olmasını garipsemektedir. Yazarın geçmişe yönelik bu eleştirisi yine de sitemkar değildir. Belli ki o zamanlar için bu hal; çocukların babalarıyla değil de evin en büyüğüyle vakit geçirmesi ya da onun elinde yetişmesi gayet doğaldır.
“Kuşluk vakti okumalarımız bittiği gibi ezber tahtasını fırlatıp ipini koparmışcasına anneme koşardım. Çabucak kahvaltı yapıp nehre koşar ve kendimi suya bırakırdım.”
Bu noktada kadının öyküdeki varlığı da dikkate değerdir. Aynı statüde olmasa da dede ve babadan söz edilir. Ancak yazarın annesinden söz ettiği tek yer kahvaltı yapmak için koşturduğu evdir.
“Mesud’un topraklarını neden sattığını sordum ona. “Kadınlar.” Dedemin bu kelimeyi söyleyişinden kadınların fena bir şey olduğunu anladım.”
Kadından söz edilen diğer bir kısım ise komşu Mesud’un topraklarını bir bir kaybetmesinin nedeni olarak evlendiği kadınların gösterildiği bölümdür. Öyküde var olanlar kadar var olmayanlar da öyküye dair pek çok şey söyleyebilir. Hem yazarın hatıralarında kadının soyut varlığı hem de dedesinin kadına bakış açısına dair olumlu ya da olumsuz bir eleştiri getirmez yazar. Ancak aynı zamanda söylenmeyeni de göstermektedir.
“Onu severdim, kendimi -büyüyüp de adam olduğumda- yeryüzünü onun gibi arşınlarken hayal ederdim.”
Gelişim çağındaki bir çocuğa dünyayı tanıtan dededir. Dede, kendi geçmişini ve kendi atalarından aldığı kültürel mirası torununa aktarır. Torun ise bu eğitim ve muhabbet ile dedesini kendisine bir otorite ve bir idol kabul eder. Diğer yandan dede fiziksel olarak da torun üzerinde belli bir otorite duygusu uyandıracak özelliklere sahiptir. Bütün evlere eğilerek girmek zorunda kalacak kadar uzun boylu, geniş adımlar atarak yürüyen, sivri burunlu, hiç gülmeyen bir adamdır ama bembeyaz ve yumuşacık sakallarıyla torunun gözünde nahif bir tarafı da vardır. Dedenin egemenliği şu satırlarla daha net anlaşılır:
“Dedem konuşmasını sürdürdü: “İşte oğlum; tüm bunlar kırk sene önce Mesud’un malı mülküydü. Artık üçte ikisi benim.” Bu, benim için şaşırtıcı bir gerçekti. Çünkü Allah toprağı yarattığından beri onun dedeme ait olduğunu sanırdım.”
Ancak yazarın zihnindeki dede portresi öykünün sonuna yaklaştıkça haşmetini kaybeder.
“O anda dedemden nefret ettiğimi fark ettim.”
Dedenin, komşusu Mesud üzerinden torununa tasavvur ettirdiği dünya, -toprağa, insan ilişkilerine, kadınlara dair- dedesi ve diğer birkaç karakterin Mesud’un hurmalarına aç karga sürüsü gibi dadandıkları sahnede yıkılmaya başlar.
“Nedendir bilmem, parmağımı boğazıma sokup yediğim hurmayı kustum.”
Dedesinin daha önce görmediği bu hali, yazarda dedesinin ona bizzat elleriyle verdiği Mesud’a ait hurmaları vücudundan atma isteği uyandıracak kadar dayanılmazdır.
“Evet, camiyi severdim. Nehri de severdim. (…) Doğuya doğru kıvrılan kıyının, gür akasya ormanlarının arkasında kayboluşunu seyre dalardım. Bunu yapmayı severdim.”
Öyküde dikkat çeken diğer bir husus doğanın çocuktaki karşılığıdır. Yaşı küçük olmasına rağmen tabiat unsurları günlük yaşamının büyük bir bölümünde vardır. Yazar, hayal kurabilmek için akasya ormanlarını seyre dalabileceği sahile iner. Ayrıca hurma da önemli bir geçim ve besin kaynağıdır. Kuşkusuz doğa, bölge halkının karakteristik özelliklerini şekillendirmiştir. Halkın toprağa, ormana, kısacası doğaya sahip olma isteği öykü boyunca okuyucuya hissettirilmektedir.
“Çölden itibaren Nil’in sahillerine doğru yüz dönüm kadar uzanan şu geniş toprakları görüyorsun, değil mi?”
Öyküde belli bir ülke ismi zikredilmemektedir. Ancak yukarıdaki alıntıdan yazarın ülkesinden Nil Nehri’nin geçtiğini anlarız. Tayyib Salih’in Sudanlı oluşu bize öykünün geçtiği ülkeye dair göz kırpar şüphesiz. Ancak belki de yazarın bu bilgiyi okuyucuyla paylaşmaması bunun çok da önem arz etmediğine işarettir.
Çeviri Notları
- لَوْحِيَ الْخَشَبِيَّ: “Ahşap levha / tablet” anlamına gelen bu tamlama, çoğunlukla kuzey Afrika ülkelerinde ve ayrıca diğer birçok Arap ülkesinde genellikle hafızlık için kullanılan, üzeri yazılıp silinebilen dikdörtgen biçimdeki ezber tahtasını ifade eder.
- أَجْرِي كَالْجِنِّ: Arapçada kullanılan “cin gibi koşmak” ifadesinin dilimizdeki karşılığını “delicesine / ipini koparmışcasına / son sürat koşmak” olarak verebiliriz.
- العَمَالِقَة: Tekil hali “عِملاق” olan bu kelime sözlüklerde dev, kendi türüne kıyasla uzun ve kocaman olan şey ya da bir ilim dalında ustalaşmış kişi olarak açıklanmaktadır. Diğer yandan tarihi kaynaklar, kelimenin çoğul halini yüzyıllar önce şu anki Filistin topraklarında yaşayan bir kabile adı olarak zikreder. Öykü özelinde bu kelimenin kullanıldığı bağlamı gözettiğimizde ormanın ötesinde yaşayan ve devlerden oluşan bir kabilenin varlığının hayal edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim yazar kelimenin kullanıldığı cümlenin hemen ardından, normal insan özellikleri olmayan birtakım sıfatlarla bahsettiği kabileyi nitelemiştir.
- فَدَّان: Türkçeye de geçmiş, birçok Arap ülkesinde kullanılan bir ölçü birimidir. “Eski feddan 5883,5 m2, yeni feddan 4200,8 m2 civârında idi.”
- جِلْبَاب: Birçok Arap ülkesinde giyilen ve bütün vücudu örten geleneksel bir elbise olan cilbab; örtü ve ferace anlamlarıyla Türkçeye de geçmiştir. Biz çevirimizde, özellikle Sudan ve Mısır’da cilbabı karşılayan ancak daha geleneksel motifli bir elbisenin adı olan cellâbiyye (جَلّابِيَّة) kelimesini kullanmayı tercih ettik.
- سَنْطٌ (Sant): Dikenli bir akasya ağacı türüdür. Bitki bilimsel adı “acacia nilotica”dır. Akasya ağaçlarının cins ismi olarak kullanılır.
- طَلْحٌ (Talh): Bir diğer akasya ağacı türüdür. Çoğunlukla sarı çiçeklidir. Diğer yandan sözlüklerde muz ağacı olarak da geçer.
- سَيَالٌ (Seyal): Arap sakızının elde edildiği bir akasya ağacı türüdür. Çiçekleri طَلْح ağacınınkine benzese de tat ve renk yönlerinden farklıdırlar.
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Hikaye için:
Sâlih, T. (1997). Dometu Ved Hâmid. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 20-26.
[1], [6], [9] Yener, F. (2017). Arap Romanının Dehası: Tayyib Sâlih-Hayatı Eserleri ve Modern Arap Edebiyatındaki Yeri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 60, 375-380.
[2] Selam, M. Z. (1970). Dirâsât fi’l-kıssati’l-arabiyyeti’l-hadîse. İskenderiyye: Munşeetu’l-Ma’ârif, 374.
[3] Selâm, M. Z. (1970). el-kıssatu fi’l-edebi’s-sûdâniyyi’l-hadîs. Kâhire: Ma’hadu’l-buhûsu’l-Arabiyye, 110.
[4], [7] el-Ali, M. (2009, Şubat). et-Tayyib Sâlih… Sîretu Mubdi’in ‘Arabî. el-cezîre.
[5] Koç. C. T. (2004). Tayyib Salih ve Romancılığı (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 19-20.
[8] el-Feytûrî, A. (2019, Ağustos). Mevsimu’l-hicre ile’ş-şemâl. Independentarabia.
Kapak Görseli:
Martiros Sarian / Date Palm. Egypt, 1911.
Tayyib Salih’le ilgili daha fazla bilgi için (Türkçe):
Tez:
- Koç, C. T., (2004). Tayyib Salih ve Romancılığı (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
- Mslm, A., (2019). et-Tayyib Salih’in “Mevsimu’l-Hicra ila’ş-Şemâl” Adlı Romanının Tahlili, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat.
- Günaydın, İ., (2020). Sudanlı Yazar Tayyib Salih ve Ursü’z-Zeyn (Zeyn’in Düğünü) Adlı Romanının Metin Merkezli Eleştirel Çözümlemesi: Yöntembilimsel Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Makale:
- Pekparlatır, S., (2020). “Sudanlı Yazar Et-Tayyib Sâlih’in Hafnetu Temr Adlı Kısa Öyküsünün Teknik ve Tematik İncelemesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 20/2, 547-568.
- Yener, F., (2017). Arap Romanının Dehası: Tayyib Salih- Hayatı, Eserleri ve Modern Arap Edebiyatındaki Yeri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 60, 373-389.
- Ayyıldız, E., (2018). et-Tayyib Sâlih’in “Mevsimu’l-Hicre İle’ş-Şemâl” Adlı Romanının Tahlili. DTCF Dergisi, 58/1, 662-689.
- Koç, C. T., (2017) Tayyib Sâlih’in Romanlarındaki Kadın Karakterler. Şarkiyat Mecmuası, 30, 71-89.
- Yazıcı, H., (2008). Sudan Öyküsüne Kısa Bir Bakış ve Tayyib Sâlih’in “Bir Avuç Hurma” Adlı Öyküsü. Folklor/Edebiyat, 14, 105-120.
Kitap:
- Salih, T., (2011). “Kuzeye Göç Mevsimi”. çev. Adnan Cihangir. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
- Salih, T., (1995). “Zeyn’in Düğünü”. çev. Zeynep Neslihan Önderoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları.