Hâfız İbrâhîm (حَافِظْ إِبْرَاهِيم), Fasih Arapçanın büyük savunucusu olmasıyla zihinlere kazınmıştır. Nil nehri üzerinde doğduğu için Nil şairi (شَاعِرُ النِّيل) olarak da ün kazanan şairin en meşhur şiirlerinden biri olan “Arapça, Halkına Ölüm Fermanını Duyuruyor” (اللُّغَةُ الْعَرَبِيَّةُ تَنْعَى حَظَّهَا بَيْنَ أَهْلِهَا) şiirini sizler için çevirdik.
Şair, Arap halkına şikayetlerini ve ondan taleplerini Arapçayı kişileştirerek onun dilinden, ifade etmiştir. Haydi siz de eşlik edin Arapçanın kendi halkına olan sitemine…
Önce Şiir
اللُّغَةُ الْعَرَبِيَّةُ تَنْعَى حَظَّهَا بَيْنَ أَهْلِهَا
Arapça, Halkına Ölüm Fermanını Duyuruyor
رَجَعْتُ لِنَفْسِي فَاتَّهَمْتُ حَصَاتِي
وَنَادَيْتُ قَوْمِي فَاحْتَسَبْتُ حَيَاتِي
Kendime döndüm de aklımı suçladım
Ve seslenip kavmime, sabrettim kaderime
رَمَوْنِي بِعُقْمٍ فِي الشَّبَابِ وَلَيْتَنِي
عَقِمْتُ فَلَمْ أَجْزَعْ لِقَوْلِ عُدَاتِي
Gençliğimde suçladılar beni akamet ile, keşke öyle olsaydım
O vakit tasalanmazdım hasımlarımın sözlerine
وَلَدْتُ وَلَمَّا لَمْ أَجِدْ لِعَرَائِسِي
رِجَالاً وَأَكْفَاءً وَأَدْتُ بَنَاتِي
Ben ki doğurdum ve gelinlerime
Bulamayınca denk adamlar, gömdüm onları diri diri
وَسِعْتُ كِتَابَ اللهِ لَفْظاً وَغَايَةً
وَمَا ضِقْتُ عَنْ آيٍ بِهِ وَعِظاتِ
Ben ki, kavradım Allah’ın kelamını hem lafzi hem manevi
Ve zorlanmadım ifade etmek için ondaki hiçbir ayeti
فَكَيْفَ أَضِيقُ الْيَوْمَ عَنْ وَصْفِ آلَةٍ
وَتَنْسِيقِ أَسْمَاءٍ لِمُخْتَرَعَاتِ
Hal böyleyken, bugün nasıl yetersiz kalabilirdim ki
Düzenlemek için buluşların isimlerini
أَنَا الْبَحْرُ فِي أَحْشَائِهِ الدُّرُّ كَامِنٌ
فَهَلْ سَأَلُوا الْغَوَّاصَ عَنْ صَدَفَاتِي
Deryayım ben, derinliklerinde kıymetli inciler saklayan
Sordular mı ki dalgıca benim sedeflerimden
فَيَا وَيْحَكُـمْ أَبْلَى وَتَبْلَى مَحَاسِنِي
وَمِنْكُمْ وَإِنْ عَزَّ الدَّوَاءُ أُسَاتِي
Ne yazık size, ben eskidim ve güzelliklerim eskidi
Devam ender bulunsa da bilirim vardır sizde tabibi
فَلَا تَكِلُونِي لِلزَّمَانِ فَإِنَّنِي
أَخَافُ عَلَيْكُم أَنْ تَحِينَ وَفَاتِي
Ne olur terk etmeyin dehre beni
Zira ölümüm yaklaşıyor ve korkutuyor akıbetiniz beni
أَرَى لِرِجَالِ الْغَرْبِ عِزّاً وَمَنْعَةً
وَكَمْ عَزَّ أَقْوَامٌ بِعِزِّ لُغَاتِ
Batının insanlarına bakıyorum öyle izzetli ve kavi
Ki, dillerinin şanıyla da aziz oldu nicesi
أَتَوْا أَهلَهُمْ بِالمُعْجِزَاتِ تَفَنُّناً
فَيَا لَيْتَكُمْ تَأْتُونَ بِالْكَلِمَاتِ
Türlü türlü harikalar getirdiler halklarına
Siz de getirseydiniz keşke birkaç kelime de olsa
أَيُطْرِبُكُمْ مِنْ جَانِبِ الْغَرْبِ نَاعِبٌ
يُنَادِي بِوَأْدِي فِي رَبِيعِ حَيَاتِي
Coşturdu mu sizi hani o batıdan gelen karga sesi?
Çağırıyor hayatımın baharında diri diri gömülmeye beni
وَلَو تَزْجُرُونَ الطَّيْرَ يَوْماً عَلِمْتُمُ
بِمَا تَحْتَهُ مِنْ عَثْرَةٍ وَشَتَاتِ
Bir gün kaçırırsanız kuşu bilirsiniz ki
Ayrılık ve tökezlemedir bunun delaleti
سَقَى اللهُ في بَطْنِ الْجَزِيرَةِ أَعْظُماً
يَعَزُّ عَلَيْهَا أَنْ تَلِينَ قَنَاتِي
Arabistan’da benim için sızlayan kemiklere olsun Allah’ın rahmeti
İncitir onları, mızrağımın körelmesi
حَفِظْنَ وِدَادِي فِي الْبِلَى وَحَفِظْتُهُ
لَهُنَّ بِقَلْبٍ دَائِمِ الْحَسَرَاتِ
Ta eskilerde, muhafaza ettiler onlar içlerinde sevgimi
Ben de ediyorum daima hüzünlü bir kalp ile onlarınkini
وَفَاخَرْتُ أَهْلَ الْغَرْبِ وَالشَّرْقُ مُطْرِقٌ
حَيَاءً بِتِلكَ الْأَعْظُمِ النَّخِرَاتِ
O çürümüş kemiklerle övündüm garba karşı
Şark hicap ile eğmişken başını
أَرَى كُلَّ يَومٍ بِالجَرَائِدِ مَزْلَقاً
مِنَ الْقَبْرِ يُدْنِينِي بِغَيْرِ أَنَاةِ
Görüyorum her gün gazete yazılarındaki hataları
Kabre doğru, duraksamadan yaklaştırıyorlar beni
وَأَسْمَعُ لِلْكُتَّابِ في مِصْرَ ضَجَّةً
فَأَعْلَمُ أَنَّ الصَّائِحِينَ نُعَاتِي
Bir hengâme!… Duyuyorum Mısır’da yazarları
Biliyorum, naaşımın başındaki feryatları
أَيَهْجُرُنِي قَوْمِي عَفَا اللهُ عَنْهُمُ
إِلى لُغَةٍ لَم تَتَّصِلْ بِرُوَاةِ
Aman Allah’ım, bir lisana terk mi ediyor kavmim beni
Öyle bir lisana ki, yok hiç geleneği
سَرَتْ لُوثَةُ الإِفْرَنْجِ فِيهَا كَمَا سَرَى
لُعَابُ الْأَفَاعِي فِي مَسِيلِ فُرَاتِ
Bulandırıverdi Frenk’in kiri Arap dilini
Yılanın zehrinin, tatlı suyu bulandırdığı gibi
فَجَاءَتْ كَثَوْبٍ ضَمَّ سَبْعِينَ رُقْعَةً
مُشَكَّلَةَ الْأَلْوَانِ مُخْتَلِفَاتِ
Oldu artık kırk defa yamanmış bir elbise misali
Öyle farklı renkler içinde girift ki…
إِلَى مَعْشَرِ الْكُتَّابِ وَالْجَمْعُ حَافِلٌ
بَسَطْتُ رَجَائِي بَعْدَ بَسْطِ شَكَاتِي
Arz ettim talebimi, sunduktan sonra şikayetimi
Bir cemiyete ki yazardır ekseriyeti
فَإِمَّا حَيَاةٌ تَبْعَثُ الْمَيْتَ فِي البِلَى
وَتُنبِتُ فِي تِلْكَ الرُّمُوسِ رُفَاتِي
Ya hayattır o, dirilten çürümüş cesetleri
Ve yeşerten, yerle bir kabirlerdeki toz olmuş kemikleri
وَإِمَّا مَمَاتٌ لَا قِيَامَةَ بَعْدَهُ
مَمَاتٌ لَعَمْرِي لَمْ يُقَسْ بِمَمَاتِ
Ya da ölümdür, olmayan kıyameti
Öyle bir ölüm ki, başka ölümlere benzemez vallahi
Şiir Notları
1) Hâfız İbrâhîm Kimdir?
Napolyon’un 1798’de Mısır’ı işgali, Arap toplumunun Batı ile temasının başlangıcı kabul edilmektedir. Bir başka deyişle, Mısır’ın işgali Arap dünyasında modernleşme döneminin miladı sayılmıştır. Muhammed Hâfız İbrâhîm ise, modern Arap dünyasında yaşasa da Klasik Arapçanın en büyük savunucularından biri olarak tarihe kazınmıştır.
Şair, 1872 yılında Deyrût’ta bir gemide dünyaya gelmiş ve Nil nehri üzerinde doğduğu için sonraları Nil şairi (Şâiru’n-Nîl) lakabıyla tanınmıştır. Annesi Türk asıllı bir hanımefendi, babası ise Mısırlı bir mühendistir. Dört yaşında babasını kaybetmiş ve bunun üzerine Deyrût’tan Kahire’ye götürülmüştür. Babası gibi mühendis olan dayısının Tanta’ya tayininin çıkması üzerine lise yıllarını Tanta’da geçirmiştir. Tanta’da Ezher usulü derslerin verildiği Ahmedî Camisi’ne kayıt olan şair, burada verilen derslerle ilgilenmemiştir. Bunun yerine dil ilimlerini, edebiyatı, şiir sanatını öğreten alimlerin meclislerine devam etmiştir [1]. Şiire olan sevgisi de bu meclislerde yeşermiştir. Arap edebiyatına dair birçok eseri de o dönemde okumuştur. Hayatının çeşitli dönemlerinde farklı işlerle meşgul olan Hâfız İbrâhîm, bir dönem subaylık yapmış ve 1896’da Sudan’a gönderilmiştir. 1899’da Sudan’daki askerî darbe sonucu zorunlu olarak emekliye ayrılmıştır. O dönemde yeterlilik şartı aranmayan avukatlık mesleğine adım atmıştır. Ancak bu alanda da aradığını bulamayan şair, 1911 yılında Dâru’l-kutubu’l-Mısriyye’nin edebiyat bölümüne müdür olarak tayin edilmiştir. 1932 yılında emekliye ayrılan Hafız İbrahim, aynı senenin temmuz ayında vefat etmiştir.
Muhammed Hâfız İbrâhîm, “Medresetu’l-ihyâ ve’l-ba’s” hareketinin öncülerinden olmuştur. Bu hareket, uzun zaman önce donuklaşan ve ölü bir ceseti andıran Klasik Arap şiirine yeniden hayat vermek için büyük çaba sarf etmiştir. Şiirlerinde toplumsal konulara yer veren şair, bunu yaparken Fasih Arapçayı benimsemiş, vezin ve kafiyelere ihtimam göstererek sahip olduğu geleneği diri tutmaya çalışmıştır. Birçok eser kaleme almıştır. Bunlardan Leyâlî Satîh, Mısır’ı ve onun siyasi durumunu konu edinmektedir. Ömeriyyâtu Hâfız ise Hz. Ömer’in hayatını konu alan manzum bir eserdir. Aynı zamanda, şairin gazetelerde yayımlanan şiirlerini de ihtiva eden Dîvânu Hâfız’ı meşhurdur [2].
2) Şair Bize Ne Anlatıyor?
“Kendime döndüm de aklımı suçladım / Ve seslenip kavmime, sabrettim kaderime”
Şair bu mısralarda Arapçanın kendisinde gördüğü yozlaşmanın sebebini ararken önce kendisine baktığını ve suçladığını, ardından Arap halkına dönüp dönüşü olmayacak bir yardım çağrısında bulunduğunu ifade etmiştir.
“Gençliğimde suçladılar beni akamet ile, keşke öyle olsaydım / O vakit tasalanmazdım hasımlarımın sözlerine”
Akamet kelimesi burada Arapçanın eskidiğini ve yeniliklere uyum sağlayamadığını ifade etmek için kullanmıştır.
“Ben ki doğurdum ve gelinlerime / Bulamayınca denk adamlar, gömdüm onları diri diri”
Şiirde geçen عَرائِس kelimesi, sözlük anlamı olarak gelin demektir. Halkının kısırlıkla itham ettiği Arapça, onlara “gelinler doğurduğunu” ancak onlara denk eşler bulamadığını söylemiştir. Burada gelin ile kastedilen aslında “yeni sözcükler”dir.
“Ben ki, kavradım Allah’ın kelamını hem lafzi hem manevi / Ve zorlanmadım ifade etmek için ondaki hiçbir ayeti”
Arapçanın çok büyük bir derya olduğuna, hatta bu deryanın Allah lafzını dahi ifade edebilecek kadar geniş olduğuna vurgu yapan şair, yine Arap dilini konuşturarak bir çağrıda bulunmuştur. Kendisinin eskimeye yüz tuttuğunu ifade etmiş ve yenilenme için halkından medet umduğunu belirtmiştir.
“Ne olur terk etmeyin dehre beni / Zira ölümüm yaklaşıyor ve korkutuyor akıbetiniz beni”
Dehre, yani zamana terk etmekten kasıt, Arapçanın “beni kendi halime bırakmayın, zaman ne gösterir diye beklemeyin, çabalayın ve üzerimdeki toprağı alın” şeklinde anlaşılabilir. Aynı zamanda bu dizelerde Arapça kendi yok oluşunun halkın akıbeti için de hüsran olacağını düşünmektedir.
“Coşturdu mu sizi hani o batıdan gelen karga sesi? / Çağırıyor hayatımın baharında diri diri gömülmeye beni/ Bir gün kaçırırsanız kuşu bilirsiniz ki/ Ayrılık ve tökezlemedir bunun delaleti”
Yine Arapça, Batı’dan kendisini ölüme çağıran bir sesten haber vermektedir bizlere. Anladığımız kadarıyla bununla, Arapçanın yozlaşması aslında Batı dillerinin Arapça ile mecz olması sebebiyle fasih Arapçanın gitgide unutulması ve kullanılamaz hale gelmesi kastedilmektedir.
Eski Arap geleneğinde birçok batıl inanç vardır. Bunlardan biri de kuş falıdır. Araplar, kuşların uçuş biçimi ve uçtukları yönlere çeşitli anlamlar yükleyerek gelecek hakkında yahut yapacakları bir iş hakkında hüküm vermektedirler. Şairin “kuşu kaçırırsanız” ifadesi ile eski Arap geleneğindeki bu kuş falına gönderme yapmış olma ihtimali yüksektir. Yani, “dilinize sahip çıkmazsanız, sonunda tökezlemeniz kaçınılmazdır” demek istemiş olabilir.
“Arabistan’da benim için sızlayan kemiklere olsun Allah’ın rahmeti / İncitir onları, mızrağımın körelmesi”
Şair, şiirin bu kısmında “çürümüş kemikler” ile eski Arapları kastetmiş ve onları hayır ile yâd etmiştir. Çünkü onlar Fasih Arapçayı muhafaza etmiştir.
Çeviri Notları
- اِحتَسَب: “sabretmek” şeklinde çevirdiğimiz kelime Arapçada; bir zorluk karşısındaki sabrın mükafatını, dünyada değil ahirette almayı ummak manasına gelmektedir. Kelimenin kullanımına احتسب ولدَه “evladının kaybına sabretti” cümlesi örnek verilebilir.
- عَرَائِس: kelimesi “gelinler” anlamındadır. Ancak şairin burada gelinler ile kastettiği “yeni kelimelerdir”.
- وَأْد: hayatta olan kişiyi gömmeye karşılık gelen bir kelimedir.
- إِلَى لُغَةٍ لَمْ تَتَّصِلِ بِرُوَاةِ: dizelerindeki ravi kelimesi “nakleden kimse” demektir. Akıllara hadis ilmini getiren bu kelime aslında yalnız İslam geleneğinin aktarılmasında değil, ondan öncesinde şiirlerin ve menkıbelerin şifahi olarak aktarılması için de kullanılan bir kelimedir. Ancak, şairin burada mecazi olarak kastettiğinin “gelenek ve köklü bir geçmiş” olduğu kanısındayız. Bundan dolayı çevirimizde “gelenek” kelimesini kullanmayı tercih ettik.
- الأَعْظُمِ النَّخِرَاتِ: “çürümüş kemikler” ile şairin kendisinden önce yaşamış ve Arapçayı muhafaza etmiş kişileri kastettiğini düşünmekteyiz.
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Şiir için:
İbrâhîm, H.(1987). Divânu Hâfız İbrâhîm, thk. Ahmed Emîn, Ahmed ez-Zeyn, İbrâhîm el-Ebyârî. Kâhire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-ʻâmme li’l-Kitâb, 253-255.
[1] Çelik, B. (2019). Hafız İbrahim’in Divanındaki Mersiyeler Ve Tercümeleri (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İstanbul.
[2] Yazıcı, H. (1997). Hafız İbrahim. TDV İslam Ansiklopedisi, 15, 91-92.