Câhiliye döneminin önde gelen şairlerinden olan A’şâ (الْأَعْشَى), bilhassa medih ve hiciv türündeki şiirleri ile Arap edebiyatına adını kazımıştır. Güçlü kalemiyle tanınan şair, kasidelerinde methettiği kişileri göklere çıkarması, hicvettiği kişileri ise rüsva duruma düşürmesi ile bilinmektedir. Meşhur methiyeleri arasında kendisine nispet edilen Hz. Muhammed (s.a.v) hakkında yazmış olduğu nebevi medih türündeki “Dâliyyesi” (دَالِيَّةُ الْأَعْشَى) de yer almaktadır.
Rivayetlere göre Yemâme’de ikamet eden A’şâ, 628 senesinde Hz. Peygamber’in İslamiyet çağrısını işitmiş ve akabinde mevcut baskılar nedeniyle Medine’ye hicret ettiğini öğrenmiştir. Onun çağrısından oldukça etkilenmiş, Hz. Peygamber’e onu methettiği kasidesini bizzat sunmak ve müslüman olmak düşüncesiyle Hicaz’a doğru yola çıkmıştır. Öte yandan Hicaz’da A’şâ’yı karşılayan aralarında Ebu Süfyan’ın da bulunduğu Kureyşliler, onun İslam’ın güçlü bir kalemi ve savunucusu olacağını çoktan ön görmüşlerdir. Şarap, kumar ve kadınlara düşkünlüğü ile bilinen şaire İslamiyet’in içki, zina ve kumarı yasakladığını söyleyerek onu vazgeçirmeye çalışmışlar, bir sonraki yıl şayet müslümanları mağlup edemezlerse tekrar gelebileceğini söyleyerek, yüz deve hediye edip onu ikna etmişlerdir.[1] Şair Hicaz’dan memleketi Yemâme’ye dönerken köyüne yaklaştığı sırada devesinden düşerek vefat etmiştir. Vefat ettiğinde müslüman olmadığı nakledilir.
A’şâ’nın Hz. Peygamber’e ve İslamiyet’e erişemediği birçokları tarafından rivayet edilse de meşhur kasîdesinin maksadına ulaştığı kabul görür bir husustur. İbn Hişâm’ın Es-sîratu’n Nebeviyye’sinden aldığımız yirmi üç beyitten oluşan bu şiiri yazımızda bulabilirsiniz.
Önce Şiir
دَالِيَّةُ الْأَعْشَى
A‘şâ’nın Dâliyye’si
أَلَمْ تَغْتَمِضْ عَيْنَاكَ لَيْلَةَ أَرْمَدَا
وَبِتَّ كَمَا بَاتَ السَّلِيمُ مُسَهَّدَا
Gözleri ağrıyanın gecesi gibi sen de mi uyuyamadın?
Yılanın soktuğu kişi gibi geceden uykusuz mu kaldın?
وَمَا ذَاكَ مِنْ عِشْقِ النِّسَاءِ وَإِنَّمَا
تَنَاسَيْتَ قَبْلَ الْيَوْمِ خُلَّةَ مَهْدَدَا
Sebebi kadınlara olan aşkından değildir elbet
Zîrâ Mehded’e olan aşkını sen çoktan unutmuştun
وَلَكِنْ أَرَى الدَّهْرَ الَّذِي هُوَ خِائِنٌ
إِذَا أَصْلَحَتْ كَفَّايَ عَادَ فَأَفْسَدَا
Ne zamanki düzeltmeyegöreyim ahvalimi
Bozduğunu görüyorum hain zamanın işlerimi
كُهُولاً وَشُبَّانًا فَقَدْتُ وَثَرْوَةً
فَلِلَّهِ هَذَا الدَّهْرُ كَيْفَ تَرَدَّدَا
Orta yaşları, gençliği ve malı mülkü kaybettim
Bu zaman bir halden diğerine dalgalanır, yemin ederim
وَمَا زِلْتُ أَبْغِي الْمَالَ مُذْ أَنَا يَافِعٌ
وَلِيداً وَكَهْلاً حِينَ شِبْتُ وَأَمْرَدَا
Gençliğimden beri hala servet peşinde koşuyorum
Tüysüz çocukluktan saçıma ak düşene dek aynı durum
وَأَبْتَذِلُ الْعِيسَ الْمَرَاقِيلَ تَغْتَلِي
مَسَافَةَ مَا بَيْنَ النُّجَيْرِ فَصَرْخَدَا
Hızlı develerimi sürüyorum, gidiyorlar süratle
Nucayr ve Sarhad arasındaki mesafede
أَلاَ أَيُّهَذَا السَّائِلِي أَيْنَ يَمَّمَتْ
فَإِنَّ لَهَا فِي أَهْلِ يَثْرِبَ مَوْعِدَا
Ey devemin nereye yol aldığını soran
Onun Medine ehliyle bir buluşması vardır
فَإِنْ تَسْأَلِي عَنِّي فَيَا رُبَّ سِائِلٍ
حَفِيٍّ عَنِ الْأَعْشَى بِهِ حَيْثُ أَصْعَدَا
Eğer beni soruyorsan, her gittiği yerde
A’şa’ya merakla soran niceleri zaten bulunur
أَجَدَّتْ بِرِجْلَيْهَا النَّجَاءَ وَرَاجَعَتْ
يَدَاهَا خِنَافاً لَيِّناً غَيْرَ أَحْرَدَا
Devem arka ayaklarını süratle yukarı atar
Ön ayakları aksamadan yumuşakça yere vurur
وَفِيهَا إِذَا مَا هَجَّرَتْ عَجْرَفِيَّةٌ
إِذَا خِلْتَ حِرْبَاءَ الظَّهِيرَةِ أَصْيَدَا
Sıcak kızdığında durmaz tüm gücüyle yol alır
Onu zeval vaktindeki başı dik bukalemun sanırsın
فَآلَيْتُ لاَ أَرْثِي لَهَا مِنْ كَلَالَةٍ
وَلاَ مِنْ حَفىً حَتَّى تُلاَقِي مُحَمَّدَا
Yeminle ey bineğim, ne yorgunluğuna insaf edeceğim
Ne de zedelenmiş ayağına, sen Muhammed’e varıncaya
مَتَى مَا تُنَاخِي عِنْدَ بَابِ ابْنِ هَاشِمٍ
تُرَاحِي وَتَلْقَيْ مِنْ فَوَاضِلِهِ نَدَى
Ne zaman İbn Hâşim’in kapısına çökersen, dinlenir
Buluşursun erdemlerinden biri olan lütufkarlığıyla
نَبِيٌّ يَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ وَذِكْرُهُ
أَغَارَ لَعَمْرِي فِي الْبِلاَدِ وَأَنْجَدَا
O, sizin görmediklerinizi gören bir nebidir
Andolsun ki ismi beldeleri dolaşan biridir
لَهُ صَدَقَاتٌ مَا تُغِبُّ وَنَائِلٌ
وَلَيْسَ عَطَاءُ الْيَوْمِ مَانِعَهُ غَدَا
Sonu gelmez ihsana ve cömertliğe sahiptir
Bugün verdiği yarınki ihsanına mani değildir
أَجِدَّكَ لَمْ تَسْمَعْ وَصَاةَ مُحَمَّدٍ
نَبِيِّ الْإِلَهِ حِينَ أَوْصَى وَأَشْهَدَا
Doğru mu duymadığın, Allah’ın nebisi Muhammed’in
Öğüt verirken ve şahitlik ederken yaptığı çağrısını
إِذَا أَنْتَ لَمْ تَرْحَلْ بِزَادٍ مِنَ التُّقَى
وَلاَقَيْتَ بَعْدَ الْمَوْتِ مَنْ قَدْ تَزَوَّدَا
Bu dünyadan takva azığı ile göçmeyip
Öldükten sonra karşılaşırsan azığını takva kılanla
نَدِمْتَ عَلَى أَنْ لاَ تَكُونَ كَمِثْلِهِ
فَتُرْصِدَ لِلْمَوْتِ الَّذِي كَانَ أَرْصَدَا
Pişman olursun onun gibi olmadığına
Onun gibi ölümü beklememiş oluşuna
فَإِيَّاكَ وَالْمَيْتَاتِ لاَ تَقْرَبَنَّهَا
وَلاَ تَأْخُذَنْ سَهْماً حَدِيداً لِتَفْصِدَا
O halde ölü hayvanların etine yaklaşma
Hayvanın kanını içmek için demir oku eline alma
وَلاَ النُّصُبَ الْمَنْصُوبَ لاَ تَنْسُكَنَّهُ
وَلاَ تَعْبُدِ الْأَوْثَانَ وَاللهَ فَاعْبُدَا
Dikili taşlara tapınıp adaklar adama
Putlara değil taatini kıl yalnız Allah’a
وَلاَ تَقْرَبَنَّ حُرَّةً كَانَ سِرُّهَا
عَلَيْكَ حَرَاماً فَانْكِحَنْ أَوْ تَأَبَّدَا
Sana haram olan hür kadına yaklaşma
Ya evlen ya da uzak dur ömrün boyunca
وَذَا الرَّحِمِ الْقُرْبَى فَلاَ تَقْطَعَنَّهُ
لِعَاقِبَةٍ وَلاَ الْأَسِيرَ الْمُقَيَّدَا
Akraba ile sıla-i rahim bağını koparma
Zincirli mahkumu esaretine bırakma
وَسَبِّحْ عَلَى حِينِ الْعَشِيَّاتِ وَالضُّحَى
وَلاَ تَحْمَدِ الشَّيْطَانَ وَاللهَ فَاحْمَدَا
Sabah akşam tüm gün tesbih et
Şeytan’a değil yalnız Allah’a hamd et
وَلاَ تَسْخَرَنْ مِنْ بَائِسٍ ذِي ضَرَارَةٍ
وَلاَ تَحْسَبَنَّ الْمَالَ لِلْمَرْءِ مُخْلِدَا
Malını yitiren perperişan ile alay etme
Malın insanı ebedi kılacağını zannetme
Şiir Notları
1) A’şâ b. Kays kimdir?
Meymûn b. Kays b. Cendel el-Bekrî, Yemâme’nin Menfûha vahasında küçük bir köy olan Dürnâ’da yaklaşık olarak milâdî 570’te doğmuştur. Gözündeki görme zayıflığı nedeniyle “A’şâ” (bulanık gören) lakabıyla anılmıştır. A‘şâ adlı diğer şairlerden ayırmak için de kendisine el-A‘şâ el-Ekber (الْأَعْشَى الْأَكْبَر) denilmiştir. Yine aynı sebeple “Ebû Basîr” künyesini almıştır. Çocukluk ve gençlik yıllarına dair pek fazla bilgiye erişilemeyen şairin zeka, müşahede ve ifade gücünü iyi bir şekilde kullanarak nazmettiği şiirlerinden elde ettiği ihsanlarla geçindiği bilinmektedir. Sesinin güzelliği, şiirlerinin ahenkli ve akıcı olması sebebiyle kendisine Arap çenkçisi anlamına gelen “sannâcetü’l-Arab” denmiştir. Meşhur muallakası “Veddi’ Hüreyre”(وَدِّعْ هُرَيْرَة) ile muallaka şairleri arasında yer almaktadır. Şiirlerinin ekseriyeti methiye, hicviye, fahriye ve gazel türünde olan şair aynı zamanda hamr, hikmet ve tasvir gibi farklı temalarda da şiirler nazmetmiştir. Şiirlerinde klasik formu korumuş, ancak zaman zaman nesîb kısmını uzatarak diğer şairlerden ayrıldığı da olmuştur. Şairin ölüm tarihinin m. 625, 629 veya 630 olduğu kaydedilmiştir. [2]
2) Nebevî Methiye
Nebevî methiye, Hz. Peygamber’e beslenen sevgi ve saygının dile getirildiği, onun meziyet ve faziletlerinin ele alındığı şiirlerdir. Nebevî methiyede, Hz. Peygamber’in hayatı, hicreti, miracı, tebliğ hususunda verdiği mücadeleler ve gösterdiği mucizeler anlatılmaktadır. Bu methiye, genellikle onun merhametine sığınılarak getirilen tesbihat ve selamlarla tamamlanmaktadır. Hz. Muhammed’in peygamber olarak zuhurundan itibaren övülmeye başlandığı, dolayısıyla nebevî methiyenin de başladığı görülmektedir. [3]
3) Şair bize ne anlatıyor?
“Gözleri ağrıyanın gecesi gibi sen de mi uyuyamadın / Yılanın soktuğu kişi gibi geceden uykusuz mu kaldın / Sebebi kadınlara olan aşkından değildir elbet / Zîrâ Mehded’e olan aşkını sen çoktan unutmuştun”
Şair, dal harfi ile biten bu yüzden de Kasîde-i Dâliyye adıyla meşhur olan Hz. Peygamberi övdüğü şiirine duçar olduğu uykusuzluk halini tasvir ederek başlamıştır. Geçirmiş olduğu yılların, geride bıraktığı ömrün iç muhasebesini yapmaktan gözlerine uyku girmeyen şair zamanın işlerini bozmasından dert yanmaktadır. Aynı zamanda bu beyitler Hz. Peygamberi görme şevkiyle uykusuz kaldığı şeklinde de yorumlanmıştır.
“Devem arka ayaklarını süratle yukarı atar / Ön ayakları aksamadan yumuşakça yere vurur / Sıcak kızdığında durmaz tüm gücüyle yol alır / Onu zeval vaktindeki başı dik bukalemun sanırsın”
A’şâ bu beyitlerinde Hz. Muhammed’in çağrısına cevap vermek üzere Medine’ye yolculuğunu tasvir etmektedir. Hz. Peygamberi bir an önce görme arzusu içerisinde olan şair devesini süratle sürmekte ne kavurucu sıcağa ne de devesinin yorgunluğuna aldırış etmektedir. Peygamberin kapısına varana dek durmamak konusunda ısrarcı olan şair devesini de bu konuda telkin etmektedir. Zira Hz. Peygambere kavuşunca aynı zamanda onun lütuf ve keremi ile de buluşacaklardır.
“Doğru mu duymadığın, Allah’ın nebisi Muhammed’in / Öğüt verirken ve şahitlik ederken yaptığı çağrısını”
Şair kasîdesine devamında islami terimler ve Kurân ayetlerini ihtiva eden beyitleriyle devam etmektedir. Hatta sırf bu nedenle Dâliyye’nin ona ait olmadığı yönünde tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bunun nedenleri arasında tema olarak üçe ayrılan şiirin bu son bölümünün ahenk ve akıcılık bakımından daha zayıf bulunması ve islami buyrukları duyurma hususunda bu denli istekli olan birinin sırf içkinin haramlığından ya da yüz deve gibi bir bahşişten dolayı yolundan dönmüş olması yer almaktadır.
Çeviri Notları
- أَرْمَدَا: Remed, göz ağrısı ve iltihabı rahatsızlığıdır. Klasik Türk şiirinde de zaman zaman değinilen bu hastalığa daha çok üzüntü ve sıkıntıların sebep olduğu şairlerce belirtilmiştir.
- السَّلِيمُ: “Sağlıklı”, “sıhhatli” ve “sağ salim” gibi anlamlara gelmektedir. Ayrıca bu şiirde de olduğu gibi hastaya ya da zehirli bir hayvan tarafından sokulmuş kişiye iyileşmesi temennisi ile iyimser bir yaklaşımla da söylenmektedir.
- مُسَهَّدَا: Kelimeyi “uykusuz” olarak çevirdik. Kelimenin beyitteki bağlamı ise Araplarda yılan tarafından sokulan kişinin uyumadığı takdirde zehirden etkilenmeyeceği inancıyla alakalıdır.
- مَهْدَدَا: A’şâ’nın divanında yer alan kadın isimlerinden bir tanesidir. Sevgilisi olduğu düşünülmekte olup kendisiyle ilgili pek bilgi bulunmamaktadır.
- أَبْتَذِلُ: “Sürmek” olarak çevirdiğimiz bu kelime muhtevasında “yıpratmak”, “eskitmek” ve “olur olmaza kullanmak” gibi manaları barındırmaktadır. Şairin devesini hırpani bir şekilde sürdüğü anlamı taşımaktadır.
- الْعِيسَ: “Kızıllığı olan beyaz develer” demektir.
- إِذَا خِلْتَ حِرْبَاءَ الظَّهِيرَةِ أَصْيَدَا: Beyitte yer alan bukalemun yüzünü güneşe doğru dönen ve onunla birlikte boynunu hareket ettiren bir hayvan olarak tasvir edilmiştir. Ancak öğle sıcağı o kadar şiddetlidir ki bukalemunun dahi boynunu hareket ettirmeye mecali yoktur. Şair bu ifadeyi sıcağın şiddetini umursamayıp tüm gücüyle yol almaya devam eden devesine övgüde bulunmak için kullanmıştır.
Yeni Kelimeleri Yoklayalım
Kaynaklar
Şiir için:
İbn Hişâm, A. (1990). Es-sîratu’n Nebeviyye, thk. Ömer Abdüsselam Tedmuri (Cilt 2). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabi, 37-39.
[1] Yılmaz, İ. (1999). A’şâ ve Kâsîde-i Dâliyye. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14, 244-245.
[2] Tülücü, S. (1991). A‘ŞÂ, Meymûn b. Kays. TDV İslam Ansiklopedisi, 3, 544-545.
[3] Çimen, A. (2019). Abdurrahim El-Bura’î ve Nebevî Methiyeleri (Yüksek Lisans Tezi). Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Arap Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, Diyarbakır.
Kapak Fotoğrafı: