Dünya kültür mirasları arasına adını altın harflerle yazdıran Ayasofya’yı, yaklaşık 1500 yıl ayakta kalarak iki farklı dini ve kültürel dokuya ev sahipliği yapmasıyla tanıyoruz. Tarihinin ilk 900 yılını Hristiyanların en büyük dini ve kültürel simgelerinden biri olarak geçirmişken, fetih nişanesi olarak camiye çevrilmesinin ardından 500 yılı aşkın bir süre Müslümanların dini kimlik ve duygu dünyasında yer edinmiştir.
Böylesi muhteşem bir esere yüzlerce yıldır birçok risale yazılmış, methiyeler dizilmiş ve şiirler kaleme alınmıştır. Müslüman Arap şairler de hilafetin eşsiz sembollerinden biri olarak görülen Ayasofya’ya teveccüh göstermekten geri durmamıştır. Mısırlı şair Hâfız İbrâhîm (حَافِظْ إِبْرَاهِيم) de bu şairlerden biridir. Nil şairi (شَاعِرُ النِّيل) lakabıyla ün kazanan Hâfız İbrâhîm “Ayasofya” (آيَا صُوفِيَا) adlı şiirinde İtilaf devletlerinin İstanbul işgali sırasında Ayasofya’nın kaderi hakkındaki endişelerini dile getirmiştir. Şair asırlardır İslam’a hizmet eden Ayasofya’ya tekrar bir Hristiyan mabedine dönüşmemesi için yakarmaktadır. Müslümanların acziyetlerinden utanç içinde, İslam’ın mukaddesâtını koruması için Allah’a niyaz etmektedir. Toplamda 9 beyitten oluşan şiirin çevirisini yazımızda bulabilirsiniz.
Önce Şiir
آيَا صُوفِيَا
Ayasofya
أَيَاصُوفِيَا حَانَ التَّفَرُّقُ فَاذْكُرِي
عُهُودَ كِرَامٍ فِيكِ صَلُّوا وَسَلَّمُوا
Ayasofya… Geldi ayrılığın vakti, yad et
Sende salât-u selam eden eşrafın devrini
إِذَا عُدْتِ يَوْماً لِلصَّلِيبِ وَأَهْلِهِ
وَحَلَّى نَوَاحِيكِ الْمَسِيحُ وَمَرْيَمُ
Bir gün dönersen haç sahiplerine eskisi gibi
Mesihle Meryem figürleri süslerse yanını yöreni
وَدُقَّتْ نَوَاقِيسٌ وَقَامَ مُزَمِّرٌ
مِنَ الرُّومِ فِي مِحْرَابِهِ يَتَرَنَّمُ
Çanlar çalınırsa ve bir Bizanslı çalgıcı
Çıkıp da mihrabında mırıldanırsa şarkılarını
فَلاَ تُنْكِرِي عَهْدَ الْمَآذِنِ إِنَّهُ
عَلَى اللَّهِ مِنْ عَهْدِ النَّوَاقِيسِ أَكْرَمُ
İnkar etme, Allah indinde çanlardan
Daha üstün olan minareler çağını
تَبَارَكْتَ بَيْتُ الْقُدْسِ جَذْلاَنُ آمِنٌ
وَلاَ يَأْمَنُ الْبَيْتُ الْعَتِيقُ الْمُحَرَّمُ
Mübareksin Kudüs güvende ve sevinçli
Kâbe-i Şerif ise emniyetten hâli
أَيُرْضِيكَ أَنْ تَغْشَى سَنَابِكُ خَيْلِهِمْ
حِمَاكَ وَأَنْ يُمْنَى الْحَطِيمُ وَزَمْزَمُ
Razı mısın Allahım toynakların mabetlerini sarmasından
Beytullah ile Zemzem’in sıkıntıya düçar olmasından
وَكَيْفَ يَذِلُّ الْمُسْلِمُونَ وَبَيْنَهُمْ
كِتَابُكَ يُتْلَى كُلَّ يَوْمٍ وَيُكْرَمُ
Nasıl zelil olur müslümanlar her gün
Kitâbın okunup hürmet görürken içlerinde
نَبِيُّكَ مَحْزُونٌ وَبَيْتُكَ مُطْرِقٌ
حَيَاءً وَأَنْصَارُ الْحَقِيقَةِ نُوَّمُ
Elçin mahzun, Kâbe’nin utançla başı yerde
Uyuyorken hakikat yanlıları döşeklerinde
عَصَيْنَا وَخَالَفْنَا فَعَاقَبْتَ عَادِلاً
وَحَكَّمْتَ فِينَا الْيَوْمَ مَنْ لَيْسَ يَرْحَمُ
İsyan ettik sana, karşı çıktık, cezalandırdın adilce
Merhamet etmeyenleri baş kıldın bugün bize
Şiir Notları
1) Hâfız İbrâhîm Kimdir?
Şairin hayatına önceki yayınlarımızda yer verdiğimiz başka bir Hâfız İbrâhîm paylaşımından göz atabilirsiniz.
2) Kısa Ayasofya Tarihi
Birkaç defa yapılıp yıkılan ve muhtelif tamirler gören Ayasofya’nın ilk binası IV. yüzyılda ahşap çatılı bir bazilika biçiminde yapılmıştır. I. Constantin’in başlattığı yapı oğlu Constantinus zamanında bitirilmiştir ve 360’ta açılmıştır. Bilhassa Roma İmparatorluğu’nun 395’te ikiye ayrılması ve İstanbul’un Doğu Roma’nın başkenti haline gelmesi Ayasofya etrafındaki nüfuz mücadelesini artırmıştır.
Yapımından itibaren dini ve sosyal tartışmaların merkezi haline gelmiş ve bazen pagan inançlarla Hristiyanlık, bazen de Hristiyanlığın kendi mezhepleri arasında vuku bulan tartışmalara ve kavgalara sahne olmuştur. Ayasofya ilk olarak inşasından 44 yıl sonra Arcadius döneminde mezhep çatışması sonucu çıkan isyanda yanarak harap olmuştur. Akabinde II. Thedosius döneminde yeniden yaptırılarak 415’te açılmıştır. Ne var ki 532’te Justinianos döneminde on binlerce asinin öldürüldüğü Nika isyanları sırasında tamamen yanmaktan kurtulamamıştır. Justinianos Ayasofya’yı altı yıl içinde ilk iki şeklinden daha büyük olarak yeniden yaptırmıştır. Geniş imparatorluğun her tarafından malzeme istetmiş, bir yandan eski iki yapının işlenmiş malzemesi toplanmış, bir yandan da farklı yerlerden değişik cins ve renklerde mermerler getirilmiştir. İnşasında 10.000 işçinin çalıştığı mabed 537’de büyük bir törenle açılmıştır. Bu son yapımda Ayasofya’nın mimarisini basık fazlaca büyük bir kubbe teşkil etmiştir. Ayakta tutulması hayli zor olan bu ağırlık nedeniyle Ayasofya’nın kubbesi bir çok defa çökmüştür. 1354’te bir tamir daha gören mabed Bizans’ın azalan gücüne bağlı olarak gitgide bakımsız ve harap hale gelmiş ve İstanbul’un fethine bu haliyle ulaşabilmiştir.
Fetihte usulden olduğu üzere şehrin bu büyük kilisesi camiye çevrilmiş ve ilk namaz burada kılınmıştır. Fetih sonrasında Ayasofya bazı ilave yapılarla klasik bir Osmanlı külliyesi özelliği kazanmıştır. Fatih’in eklediği medrese, köşelerdeki minareler, Mimar Sinan tarafından yapılan takviye payandaları, minber, kürsü, mahfil, caminin içini süsleyen büyük levhalar, şadırvan I. Mahmut tarafından yaptırılan Barok usulü kütüphane, sıbyan mektebi, aşhane ve bilhassa mabedin etrafındaki sultan türbeleri vb. bu kabildendir [1].
Çeviri Notları
- الْبَيْتُ الْعَتِيق: Kâbe için kullanılan bir ifadedir. Atîk kelimesi sözlükte “güzel, soylu, hür, şerefli, eski” mânalarına gelmekte ve Kur’ân-ı Kerîm’de Kâbe anlamında kullanılan “el-Beyt”in sıfatı olarak geçmektedir. Bir hadîs-i şerifte ifade edildiği üzere, Kâbe zorbaların zulmünden kurtarıldığı için, Hasan-ı Basrî’den gelen rivayete göre yeryüzünde kurulan mâbedlerin en eskisi olduğu için, Saîd b. Cübeyr’e göre ise şerefi ve yüksek itibarı sebebiyle “el-Beytü’l-atîk” diye anılmıştır [2].
- سَنَابِكُ خَيْلِهِم : “Atlarının toynaklarının ucu” olan ifadeyi anlaşılır olacağını da düşünerek akışa uydurmak için sadece “ toynakların” şeklinde kısalttık.
- الْحَطِيم: Hicr-i İsmail (İsmail taşı) olarak da bilinen Hatim, aslen Kâbe’nin bir parçası olan yarım çember şeklinde alçak duvardır. Burada Hatim ile Kâbe kastedilmektedir. Bu nedenle böyle çevirmeyi uygun bulduk.
Kaynaklar
Şiir için:
İbrâhîm, H.(1987). Divânu Hâfız İbrâhîm, thk. Ahmed Emîn, Ahmed ez-Zeyn, İbrâhîm el-Ebyârî. Kâhire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-ʻâmme li’l-Kitâb, 402-403.
[1] Okuyucu, C., & Uluoğlu. B., (Ed.). (2022). Ayasofya Risaleleri. İstanbul: Ketebe Yayınları, 35-36.
[2] Çakan, İ. L. (1991). Atîk. TDV İslam Ansiklopedisi, 4, 64.
Kapak Fotoğrafı: